Mkpebi esemokwu ọzọ dabara adaba na omenala

Ụdị mkpebi mkpebi esemokwu ọzọ (ADR) bụ isi sitere na US, ma tinye ụkpụrụ Euro-American. Agbanyeghị, mkpebi esemokwu na mpụga America na Europe na-ewere ọnọdụ n'etiti otu nwere usoro ọdịnala, agbụrụ, okpukperechi na agbụrụ dị iche iche. Onye ogbugbo a zụrụ azụ na (Global North) ADR na-agbasi mbọ ike ime ka ike dị n'etiti ndị otu na omenala ndị ọzọ ma kwekọọ n'ụkpụrụ ha. Otu ụzọ isi gaa nke ọma na nzikọrịta ozi bụ iji usoro dabere na omenala na omenala obodo. Enwere ike iji ụdị ADR dị iche iche na-enye ndị otu nwere obere ihe ike, na iweta nghọta ka ukwuu na omenala ndị mgbasa ozi / ndị ogbugbo. Ụzọ ọdịnala na-asọpụrụ usoro nkwenye obodo nwere ike ịnwe ihe megidere ụkpụrụ nke ndị ogbugbo Global North. Ụkpụrụ Global North ndị a, dị ka ikike mmadụ na mgbochi nrụrụ aka, enweghị ike ịmanye ma nwee ike ịkpata nchọpụta mkpụrụ obi siri ike site n'aka ndị mgbasa ozi Global North gbasara ihe ịma aka njedebe.  

“Ụwa nke a mụrụ gị bụ nanị otu ihe atụ nke eziokwu. Omenala ndị ọzọ abụghị ịgbalị ịbụ gị; ha bụ ihe ngosi pụrụ iche nke mmụọ mmadụ.” - Wade Davis, ọkà mmụta gbasara gbasara mmadụ / Canada

Ebumnuche nke ngosi a bụ iji kparịta otu esi edozi esemokwu na usoro ikpe ziri ezi nke ụmụ amaala na omenala na agbụrụ agbụrụ, ma nye ndụmọdụ maka ụzọ ọhụrụ nke Global North practitioners of Alternative Dispute Resolution (ADR). Ọtụtụ n'ime unu nwere ahụmahụ na mpaghara ndị a, enwere m olileanya na ị ga-amaba na ịkọrọ ahụmahụ gị.

Nkuzi dị n'etiti sistemu na ngafe fatịlaịza nwere ike ịdị mma ma ọ bụrụhaala na nkekọrịta bụ nkwanyerịta na nkwanye ùgwù. Ọ dị mkpa maka onye na-eme ADR (yana ụlọ ọrụ na-ewe ma ọ bụ na-enye ya) ịmata ịdị adị na uru nke ndị ọzọ, ọkachasị ndị otu ọdịnala na ụmụ amaala.

Enwere ọtụtụ ụdị dị iche iche nke nhazi esemokwu ọzọ. Ọmụmaatụ gụnyere mkparita uka, ogbugbu, mkpezi na ikpe. Ndị mmadụ na-eji usoro ndị ọzọ edozi esemokwu n'ọkwa obodo, gụnyere nrụgide ndị ọgbọ, asịrị, nchụpụ, ime ihe ike, mweda n'ihu ọha, amoosu, ọgwụgwọ ime mmụọ, na mgbakasị nke ndị ikwu ma ọ bụ ndị otu. Ụdị nkpebi esemokwu/ADR bụ isi sitere na US, ma tinye ụkpụrụ European-American. M na-akpọ Global North ADR nke a iji mata ọdịiche dị na ya na ụzọ eji na South South. Ndị ọrụ Global North ADR nwere ike ịgụnye echiche gbasara ọchịchị onye kwuo uche ya. Dị ka Ben Hoffman si kwuo, e nwere "liturgy" nke Global North style ADR, nke ndị ogbugbo:

• na-anọpụ iche.
• na-enweghị ikike ime mkpebi.
• na-abụghị ntụziaka.
• ikwado.
• ekwesịghị inye ihe ngwọta nye ndị ọzọ.
• gị na ndị ọzọ kwurịtara okwu.
• na-adịghị ele mmadụ anya n'ihu n'ihe gbasara ihe ga-esi na ya pụta.
• enweghị esemokwu nke mmasị.[1]

Na nke a, m ga-agbakwunye na ha:

• na-arụ ọrụ site na koodu ụkpụrụ.
• a zụrụ azụ na asambodo.
• debe nzuzo.

A na-eme ụfọdụ ADR n'etiti otu ndị nwere omenala, agbụrụ na agbụrụ dị iche iche, ebe onye na-eme ihe na-agbasi mbọ ike idobe okpokoro (ebe egwuregwu) dị n'etiti ndị ọzọ, n'ihi na a na-enwekarị ike dị iche iche. Otu ụzọ onye ogbugbo ga-esi eleba anya na mkpa ndị otu ahụ bụ iji ụzọ ADR dabere na usoro ọdịnala. Ụzọ a nwere uru na ọghọm. Enwere ike iji ya mee ka ndị otu na-enwekarị ike na-eme ka nghọta dị ukwuu na otu omenala omenala (nke ndị nọ na esemokwu ma ọ bụ ndị ogbugbo). Ụfọdụ n'ime usoro ọdịnala ndị a nwere usoro mmanye mkpebi na nleba anya bara uru, ma na-asọpụrụ usoro nkwenye nke ndị mmadụ metụtara.

Obodo niile chọrọ ọchịchị na mkpesa esemokwu. A na-achịkọta usoro ọdịnala dị ka nke onye ndu ma ọ bụ okenye a na-akwanyere ùgwù na-akwado, ịgbachitere, na-ekpezi ikpe, ma ọ bụ dozie esemokwu site na iwulite nkwenye na ebumnuche bụ imeziwanye mmekọrịta ha kama ịbụ “ịchọta eziokwu, ma ọ bụ ikpebi ikpe ọmụma ma ọ bụ ibu.”

Ụzọ ọtụtụ n'ime anyị na-eme ADR bụ ndị na-achọ ka a na-emezigharị na ịmezigharị esemokwu dịka omenala na omenala nke otu obodo ma ọ bụ otu obodo si dị, nke nwere ike ịdị irè karị.

Mkpebi ikpe nke esemokwu mgbe ọchịchị na mba ọzọ na-achọ ihe ọmụma karịrị ihe ọkachamara ADR na-enweghị ọkachamara ngalaba okpukpe ma ọ bụ omenala nwere ike inye, ọ bụ ezie na ụfọdụ ndị ọkachamara na ADR yiri ka ha nwere ike ime ihe niile, gụnyere esemokwu ndị si mba ọzọ na-esite na omenala ndị mbata na United States na Europe. .

Kpọmkwem, uru nke usoro ọdịnala nke ADR (ma ọ bụ mkpebi esemokwu) nwere ike ịkọwa dị ka:

• omenala maara.
• nrụrụ aka na-adịghị. (Nke a dị mkpa, n'ihi na ọtụtụ mba, karịsịa na Middle East, anaghị emezu ụkpụrụ iwu nke North North nke iwu na mgbochi nrụrụ aka.)

Ụdị njirimara ndị ọzọ nke ADR omenala bụ na ọ bụ:

• ngwa ngwa iru mkpebi.
• ọnụ ala.
• enwere ike ịnweta na mpaghara.
• na-amanye n'ime obodo ndị na-emebibeghị.
• tụkwasịrị obi
• lekwasịrị anya n'ikpe ziri ezi mweghachi kama ịkwụghachi ụgwọ - ichekwa nkwekọ n'ime obodo.
• Ndị isi obodo na-asụ asụsụ obodo na-aghọtakwa nsogbu obodo na-eduzi. O yikarịrị ka ndị obodo niile ga-anabata iwu.

Maka ndị nọ n'ime ụlọ ahụ ndị na-arụ ọrụ na usoro omenala ma ọ bụ ụmụ amaala, ndepụta a ọ bụ ihe ezi uche dị na ya? Ị ga-atụkwasịkwu àgwà na ya, site na ahụmahụ gị?

Ụzọ mpaghara nwere ike ịgụnye:

• okirikiri ime udo.
• okirikiri okwu.
• ọgbakọ ọgbakọ ma ọ bụ ezinụlọ.
• ọgwụgwọ omenala .
• nhọpụta nke onye okenye ma ọ bụ onye nwere amamihe ikpe ikpe maka esemokwu, kansụl ndị okenye na ụlọ ikpe obodo.

Ịghara ime mgbanwe na ihe ịma aka nke mpaghara mpaghara bụ ihe na-akpatakarị ọdịda na ADR mgbe ị na-arụ ọrụ na omenala ndị na-abụghị Global North. Ụkpụrụ nke ndị na-eme mkpebi, ndị na-eme ihe, na ndị nyocha na-arụ ọrụ ga-emetụta echiche na mkpebi nke ndị na-etinye aka na mkpebi esemokwu. Mkpebi gbasara azụmaahịa-mpụ n'etiti mkpa dị iche iche nke otu ndị mmadụ jikọtara ya na ụkpụrụ. Ndị na-eme ihe ga-amata esemokwu ndị a ma kwupụta ha, ma ọ dịkarịa ala n'onwe ha, na nzọụkwụ ọ bụla na usoro ahụ. Ọ bụghị mgbe niile ka a ga-edozi esemokwu ndị a mana enwere ike ibelata site n'ịkwado ọrụ nke ụkpụrụ, na ịrụ ọrụ site na ụkpụrụ nke izi ezi na ọnọdụ enyere. N'agbanyeghị na enwere ọtụtụ echiche na ụzọ maka izi ezi, ihe ndị a na-agụnyekarị ya isi ihe anọ:

• nkwanye ugwu.
• nnọpụiche (na-enweghị mmasị na mmasị).
• Nsonye.
• ntụkwasị obi (na-emetụta ọ bụghị nke ukwuu na ịkwụwa aka ọtọ ma ọ bụ ikike kama kama n'echiche nke ịkpachapụ anya nke ọma).

Ntinye aka na-ezo aka n'echiche na onye ọ bụla kwesịrị inwe ohere ziri ezi iji nweta ikike ya zuru oke. Ma n'ezie n'ọtụtụ obodo ọdịnala, a na-ewepụ ụmụ nwanyị ohere - dịka ha nọ na akwụkwọ ntọala nke United States, bụ nke "e kere ndị ikom niile ka ha nhata" ma n'ezie a na-akpa ókè site n'agbụrụ, na ndị inyom na-ewepụ kpamkpam. ọtụtụ ikike na uru.

Ihe ọzọ a ga-atụle bụ asụsụ. Ịrụ ọrụ n'asụsụ na-abụghị asụsụ mbụ mmadụ nwere ike imetụta mkpebi ikpe ziri ezi. Dị ka ihe atụ, Albert Costa nke Universitat Pompeu Fabra dị na Spen na ndị ọrụ ibe ya chọpụtara na asụsụ a na-enwe nsogbu n’omume nwere ike ịgbanwe otú ndị mmadụ si emeghachi omume ná nsogbu ahụ. Ha chọpụtara na azịza ndị mmadụ nyere bụ ihe ezi uche dị na ya na nke bara uru dabere na ihe kacha mma maka ọnụ ọgụgụ mmadụ kacha ukwuu. E kere anya nke uche na nke mmetụta uche. Ndị mmadụ na-enwekwa mmasị n'ule nke ezi uche dị ọcha, asụsụ mba ọzọ-karịsịa n'ajụjụ ndị nwere azịza doro anya ma na-ezighi ezi yana azịza ziri ezi nke na-ewe oge iji rụpụta ya.

Ọzọkwa, omenala nwere ike ikpebi koodu omume, dị ka ọ dị na Afghanistan na Pakistani Pashtunwali, onye koodu omume nwere ịdị adị dị omimi na uche mkpokọta nke ebo; a na-ahụ ya dị ka 'usoro iwu' nke ebo na-edeghị ede. Ikike omenala, n'ụzọ sara mbara karị, bụ nhazi nke omume, àgwà, na atumatu na-ejikọta ọnụ na usoro, ụlọ ọrụ, ma ọ bụ n'etiti ndị ọkachamara na-enyere aka ịrụ ọrụ dị irè na ọnọdụ omenala. Ọ na-egosipụta ikike iji nweta na iji ihe ọmụma nke nkwenkwe, àgwà, omume na usoro nkwurịta okwu nke ndị bi, ndị ahịa na ezinụlọ ha iji melite ọrụ, wusie mmemme ike, ịbawanye nsonye obodo, na imechi oghere dị n'ọkwá n'etiti ndị mmadụ dị iche iche.

Ya mere mmemme ADR kwesịrị ịdabere na omenala na mmetụta ya, yana ụkpụrụ, ọdịnala na nkwenkwe na-ekpebi njem mmadụ na otu yana ụzọ pụrụ iche maka udo na mkpebi esemokwu. Ọrụ kwesịrị ịdabere na omenala yana ahaziri onwe ya.  Ekwesịrị izere ịkpa ókè agbụrụ. Omenala, yana akụkọ ihe mere eme, kwesịrị ịgụnye na ADR. Echiche nke mmekọrịta kwesịrị ịgbasawanye ka ọ bụrụ agbụrụ na agbụrụ. Mgbe a na-ahapụ omenala na akụkọ ihe mere eme ma ọ bụ na-edozi ya n'ụzọ na-ekwesịghị ekwesị, ohere maka ADR nwere ike imebi ma mepụta nsogbu ndị ọzọ.

Ọrụ nke onye na-eme ADR nwere ike ịbụ onye nhazi nke nwere ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ ihe ọmụma gbasara mmekọrịta otu, esemokwu na ihe ndị ọzọ, yana ikike na ọchịchọ itinye aka. Iji mee ka ọrụ a sikwuo ike, ekwesịrị inwe ọzụzụ na mmemme mgbagha esemokwu n'ọdịnala maka ndị otu ADR, ikike obodo, otu ndị ruuru mmadụ na ụlọ ọrụ gọọmentị na-abịa na kọntaktị na/ma ọ bụ na-akpakọrịta na ndị mbụ na ndị ọzọ, omenala na ụmụ amaala. Enwere ike iji ọzụzụ a dị ka ihe na-akpali akpali iji wulite mmemme idozi esemokwu nke dabara na omenala obodo ya. Kọmishọna ndị ruuru mmadụ na steeti, gọọmentị etiti, ndị agha na ndị otu gọọmentị ndị ọzọ, otu ndị ọrụ enyemaka, ndị otu na-abụghị gọọmentị, na ndị ọzọ nwere ike, ọ bụrụ na ọrụ ahụ aga nke ọma, nwee ike ịmegharị ụkpụrụ na usoro maka idozi nsogbu ndị ruuru mmadụ na-abụghị ndị iro. ya na okwu ndi ozo na n'etiti obodo ndi ozo.

Ụzọ kwesịrị ekwesị nke ADR adịghị mma mgbe niile, ma ọ bụ n'ụwa nile. Ha nwere ike ịkpata nsogbu gbasara ụkpụrụ—gụnyere enweghị ikike maka ụmụ nwanyị, obi ọjọọ, dabere na mmasị klaasị ma ọ bụ nke ndị otu, na n'ụzọ ọzọ na-agaghị erute ụkpụrụ ikike mmadụ zuru ụwa ọnụ. Enwere ike inwe ihe karịrị otu usoro ọdịnala na-arụ ọrụ.

A na-ekpebi ịdị irè nke usoro ndị dị otú ahụ n'inweta ikike ọ bụghị nanị site na ikpe ndị e meriri ma ọ bụ furu efu, kamakwa site n'ịdị mma nke mkpebi ndị e nyefere, afọ ojuju ndị a na-enye onye na-arịọ arịrịọ, na mweghachi nke nkwekọrịta.

N'ikpeazụ, onye na-eme ADR nwere ike ọ gaghị enwe ahụ iru ala n'igosipụta ọnọdụ ime mmụọ. Na United States, a na-azụkarị anyị ime ka okpukpe ghara ịdị n’ihu ọha—karịsịa “na-anọpụ iche”—okwu. Agbanyeghị, enwere ụdị ADR nke okpukperechi na-agwa. Otu ihe atụ bụ nke John Lederach, bụ́ onye Chọọchị Mennonite nke Ebe Ọwụwa Anyanwụ gwara otú o si mee ya. Akụkụ ime mmụọ nke otu ndị mmadụ na-arụ ọrụ mgbe ụfọdụ kwesịrị ka achọpụta ya. Nke a bụ eziokwu karịsịa maka ndị Amerịka, ndị otu na agbụrụ mbụ, na na Middle East.

Zen Roshi Dae Soen Sa Nim ji akpaokwu a ugboro ugboro:

“Tụfuo echiche niile, ihe na-amasị gị na ihe ndị na-adịghị amasị gị, ma debe naanị uche nke na-amaghị. Nke a dị ezigbo mkpa.”  (Seung Sahn: Amaghị; Ox Herding; http://www.oxherding.com/my_weblog/2010/09/seung-sahn-only-dont-know.html)

Daalụ nke ukwuu. Kedu nkọwa na ajụjụ ị nwere? Kedu ihe atụ ụfọdụ nke ihe ndị a sitere n'ahụmahụ nke gị?

Marc Brenman bụ onye mbụ Kpeeutive Dirihe mmeputa, Washington State Human Rights Commission.

[1] Ben Hoffman, Canadian Institute of Applied Negotiation, merie Nkwekọrịta ahụ: Nkwuputa nke onye ogbugbo n'ezie; Akụkọ CIIAN; Oge oyi 2009.