Ịkwụsị ọchịchị: Iwu iji kwụsị esemokwu agbụrụ na Naijiria
nkịtị
Akwụkwọ akụkọ a gbadoro ụkwụ na akụkọ BBC nke June 13, 2017 nke isiokwu ya bụ "Letter from Africa: Ndi mpaghara Naijiria kwesiri inweta ike?" N'ime edemede ahụ, onye odee bụ Adaobi Tricia Nwaubani ji akọ tụlere mkpebi amụma ndị butere ọnọdụ n'ọgba aghara agbụrụ na Naịjirịa. Dabere na oku na-aga n'ihu maka usoro gọọmentị etiti ọhụrụ nke na-akwalite nnwere onwe nke mpaghara ma na-amachi ikike nke etiti ahụ, onye edemede ahụ nyochara ka mmejuputa atumatu nke ịchịisi ma ọ bụ ịchịisi nwere ike isi nye aka n'ibelata ọgba aghara agbụrụ agbụrụ na Nigeria.
Esemokwu agbụrụ na Naijiria: Ihe sitere n'usoro ọchịchị etiti na ọdịda ọchịchị
Agha agbụrụ na-adịghị akwụsị akwụsị na Naijiria, onye edemede na-ekwu na ọ bụ ihe sitere na nhazi gọọmenti etiti gọọmenti Naijiria, na ụzọ ndị isi Naijiria si chịa obodo ahụ kemgbe e jikọtara agbụrụ dị iche iche na mpaghara abụọ - ugwu nchekwa na ndịda nchebe. – yana nchikota nke ugwu na ndịda n'otu obodo a na-akpọ Nigeria na 1914. N'emegide ọchịchọ nke agbụrụ agbụrụ Naijiria, ndị Britain ji ike jikọta ụmụ amaala na obodo dị iche iche bụ ndị na-enweghị mmekọrịta mbụ. E meziri ókè ha; Ndị ọchịchị mba Briten jikọtara ha na steeti ọgbara ọhụrụ; na aha, Nigeria – aha sitere na 19th narị afọ nke British nwere ụlọ ọrụ, na Nigerlọ ọrụ Royal Niger – e nyere ha iwu.
Tupu Naijiria nweere onwe ya n'afọ 1960, ndị ọchịchị Briten na-achị Naijiria site n'usoro ọchịchị a maara dị ka ọchịchị na-apụtaghị ìhè. Ọchịchị na-apụtaghị ìhè site n'ọdịdị ya na-akwado ịkpa oke na ihu ọha n'iwu. Ndị Briten na-achị site n'aka ndị eze ọdịnala ha na-eguzosi ike n'ihe, ma wepụta ụkpụrụ ọrụ agbụrụ gbagọrọ agbagọ nke a na-ewebata ndị ugwu maka ndị agha na ndịda ndịda maka ọrụ obodo ma ọ bụ ọchịchị ọha.
Ụdị ọchịchị na ohere akụ na ụba nke ndị Britain webatara n'ụzọ gbagọrọ agbagọ gbadara n'ime ịkpọasị nke agbụrụ, ntụnyere, enyo enyo, asọmpi kpụ ọkụ n'ọnụ na ịkpa ókè n'oge tupu nnwere onwe (1914-1959), ndị a kwụsịrị n'ime ime ihe ike na agha afọ isii ka 1960 gasịrị. nkwupụta nke nnwere onwe.
Tupu njikọ nke 1914, agbụrụ dị iche iche bụ ndị nwere onwe ha ma na-achị ndị ha site na usoro ọchịchị nke ụmụ amaala ha. N'ihi nnwere onwe na mkpebi onwe onye nke agbụrụ agbụrụ ndị a, enwere ntakịrị ma ọ bụ enweghị esemokwu n'etiti agbụrụ. Otú ọ dị, na ọbịbịa nke nchikota nke 1914 na nnabata nke usoro ọchịchị ndị omeiwu n'afọ 1960, ndị agbụrụ dịpụrụ adịpụ na mbụ - dịka ọmụmaatụ, ndị Igbo, ndị Yoruba, ndị Hausa, wdg - malitere ịsọ mpi n'ike n'ọchịchị n'ọchịchị. etiti. Ihe a na-akpọ ọchịchị ndị Igbo na-edu n’ọnwa Jenụwarị 1966 nke butere ọnwụ nke ndị ọchịchị a ma ama na ndị isi ndị agha kacha sitere na mpaghara ugwu (ndị Hausa-Fulani) na mgbagha ọchịchị n’agha nke Julaị 1966, tinyere ndị ọchịchị. ogbugbu egburu ndị Igbo nọ na mgbago ugwu Naijiria nke ndị ugwu na-ele anya dị ka mmegwara ndị Hausa-Fulani ugwu na-eme ndị Igbo nke ndịda ọwụwa anyanwụ, bụ ihe niile sitere n'ọgụ agbụrụ dị iche iche maka ịchịisi ọchịchị n'etiti. Ọbụlagodi mgbe a nabatara ọchịchị etiti - usoro ọchịchị onye isi ala n'oge mba nke abụọ na 1979, ọgụ agbụrụ na asọmpi ime ihe ike maka ikike na njikwa akụ na etiti akwụsịghị; kama, ọ gbasiri ike.
Ọtụtụ esemokwu agbụrụ, ime ihe ike na agha nke na-akpa Naijiria kemgbe ọtụtụ afọ bụ ọgụ a na-alụ maka agbụrụ ndị ga-anọ n'isi, na-achịkọta ikike na etiti, na ịchịkwa ihe omume gọọmenti etiti, gụnyere mmanụ. nke bụ isi ebe isi enweta ego na Naịjirịa. Ntụle Nwaubani na-akwado echiche nke na-akwalite usoro omume na mmeghachi omume ugboro ugboro na mmekọrịta agbụrụ na Nigeria maka ịsọ mpi maka etiti ahụ. Mgbe otu agbụrụ weghaara ọchịchị n'etiti (ike gọọmenti etiti), agbụrụ ndị ọzọ na-eche na a na-ekewapụ ha na ndị a na-ewepụghị na-amalite ịkpali maka itinye. Ọgba aghara dị ka ndị a na-ebukarị ibu ime ihe ike na agha. Mkpebi ndị agha mere n’ọnwa Jenụwarị 1966 nke butere onye isi ala Igbo n’ọkwa na mgbagha ọchịchị nke Julaị 1966 nke butere ọchịchị aka ike nke ndị Igbo wee bute ọchịchị aka ike nke ndị ugwu, nakwa nkewapụ nke ndị ọchịchị. mpaghara ọwụwa anyanwụ iji guzobe obodo Biafra nwere onwe ya site n'aka gọọmentị etiti Nigeria nke butere agha afọ atọ (1967-1970) kpatara ọnwụ ihe karịrị nde mmadụ atọ, ndị ọtụtụ n'ime ha bụ ndị Biafra, bụ ihe atụ niile. ụkpụrụ omume-mmeghachi omume nke mmekọrịta agbụrụ na Nigeria. Ọzọkwa, ịrị elu Boko Haram ka a na-ahụta dị ka mbọ ndị ugwu na-eme iji kpata ọgba aghara na mba ahụ ma mee ka ọchịchị gọọmenti nke President Goodluck Jonathan ghara ịda mbà n'obi nke sitere na Niger Delta bara ọgaranya mmanụ nke ndịda Nigeria. Na mberede, Goodluck Jonathan meriri (re) ntuli aka nke 2015 n'aka onye isi ala Muhammadu Buhari ugbu a bụ onye agbụrụ Hausa-Fulani nke ugwu.
Buhari rigoro n'ọkwa onye isi ala na-esonyere ya na otu nnukwu ọha mmadụ abụọ na ndị agha si na ndịda (kpọmkwem, ndịda ọwụwa anyanwụ na ndịda-south). Nke a bụ mkpamkpa iweghachitere maka nnwere onwe Biafra nke ndị Indigenous People of Biafra na-edu. Nke ọzọ bụ mweghachi nke òtù ọha na-ahụ maka gburugburu ebe obibi na mpaghara Niger Delta bara ụba mmanụ nke ndị Niger Delta Avengers na-edu.
Na-atụgharị uche n'ụdị Nigeria dị ugbu a
N'ịdabere na ebili mmiri ndị a na-emeghachi omume nke mkpasu iwe agbụrụ maka mkpebi onwe onye na nnwere onwe, ọtụtụ ndị ọkà mmụta na ndị na-eme iwu na-amalite ịtụgharị uche n'usoro gọọmenti etiti dị ugbu a na ụkpụrụ nke otu gọọmenti etiti dabeere na ya. A na-arụrịta ụka n'akwụkwọ akụkọ BBC Nwaubani na nhazi nke gbasasịrị nke ukwuu nke na-enye mpaghara ma ọ bụ agbụrụ dị iche iche ikike na ikike ijikwa ihe ha na-eme, yana inyocha na ịchịkwa ihe ndị sitere n'okike ha ma na-atụ ụtụ isi n'aka gọọmenti etiti, agaghị abụ naanị. nyere aka n'ịkwalite mmekọrịta agbụrụ na Naịjirịa, mana nke kachasị mkpa, amụma a gbasasịrị agbasa ga-eweta udo, nchekwa na uto akụ na ụba na-adigide maka ndị niile so na otu Naijiria.
Okwu nke ịchịisi ma ọ bụ nke ọchịchị dabere na ajụjụ nke ike. Mkpa ike dị n'ime usoro iwu enweghị ike ikwubiga ya ókè na steeti onye kwuo uche ya. Mgbe mgbanwe na ọchịchị onye kwuo uche ya na 1999, e nyefela ikike ime mkpebi iwu na ime ya n'aka ndị ọchịchị onye kwuo uche ya, karịsịa ndị na-eme iwu na Congress. Otú ọ dị, ndị na-eme iwu ndị a na-enweta ike ha n'aka ụmụ amaala họpụtara ha. Ya mere, ọ bụrụ na ọnụ ọgụgụ ka ukwuu nke ụmụ amaala enweghị obi ụtọ na usoro ọchịchị Naijiria dị ugbu a - ya bụ, nhazi gọọmenti etiti - mgbe ahụ, ha nwere ikike ịgwa ndị nnọchiteanya ha mkpa ọ dị maka mgbanwe mgbanwe iwu site na iwu nke ga-etinye. n'ebe a na-eme ka usoro ọchịchị na-esighị ike nke ga-enyekwu ike na mpaghara na obere ike na etiti.
Ọ bụrụ na ndị nnọchi anya jụ ige ntị n'ihe achọrọ na mkpa nke ndị mebere ha, mgbe ahụ ụmụ amaala nwere ikike ịtụ vootu maka ndị na-eme iwu ga-akwalite mmasị ha, mee ka a nụ olu ha, na ịtụpụta iwu maka nkwado ha. Mgbe ndị isi a họpụtara ahọpụta mara na a gaghị ahọpụta ha ọzọ ma ọ bụrụ na ha akwadoghị akwụkwọ ikike ịchịisi nke ga-eweghachi ikike na mpaghara, a ga-amanye ha ịtụ vootu maka ya ka ha nọrọ n'oche ha. Ya mere, ụmụ amaala nwere ikike ịgbanwe ọchịchị ndọrọ ndọrọ ọchịchị bụ ndị ga-emebe atumatu ga-azaghachi mkpa ha decentralization na mụbaa obi ụtọ ha.
Ịkwasa ọchịchị, Mkpebi esemokwu na uto akụ na ụba
Usoro gọọmentị na-agbasawanye karịa na-enye mgbanwe - ọ bụghị - siri ike - ihe owuwu maka idozi esemokwu. Nnwale nke ezigbo amụma dabere na iwu ahụ nwere ike idozi nsogbu ma ọ bụ esemokwu dị ugbu a. Ruo ugbu a, nhazi gọọmenti etiti dị ugbu a bụ nke nyere ikike dị ukwuu na etiti ahụ enwebeghị ike idozi esemokwu agbụrụ nke mebiela Naijiria kemgbe ọ nwere onwe ya. Ihe kpatara ya bụ n'ihi na a na-enye nnukwu ike n'etiti ebe a napụrụ mpaghara ahụ nnwere onwe.
Usoro a na-agbasawanye nwere ikike nke iweghachi ikike na nnwere onwe nye ndị isi obodo na mpaghara ndị dị nso na ezigbo nsogbu ụmụ amaala na-eche ihu kwa ụbọchị, na ndị maara otú ha ga-esi na-arụkọ ọrụ na ndị mmadụ ịchọta ngwọta na-adịgide adịgide maka nsogbu ha. . N'ihi mgbanwe ya n'ịbawanye ntinye aka na mpaghara na mkparịta ụka ndọrọ ndọrọ ọchịchị na nke akụ na ụba, atumatu a na-achịkwaghị achịkwa nwere ike ịzaghachi mkpa nke ndị obodo, ebe ọ na-abawanye nkwụsi ike na otu.
N'otu aka ahụ a na-ahụ na steeti ndị dị na United States dị ka ụlọ nyocha ndọrọ ndọrọ ọchịchị maka mba ahụ dum, usoro iwu na-achịkwaghị achịkwa na Nigeria ga-eme ka mpaghara ahụ dị ike, kpalie echiche ọhụrụ, ma nyere aka n'ịmepụta echiche ndị a na ihe ọhụrụ ọhụrụ n'ime mpaghara ọ bụla ma ọ bụ steeti. Enwere ike ịmegharị ihe ọhụrụ ma ọ bụ amụma sitere na mpaghara ma ọ bụ steeti gafee steeti ndị ọzọ tupu ọ bụrụ iwu gọọmentị etiti.
mmechi
N'ikpeazụ, ụdị nhazi ndọrọ ndọrọ ọchịchị a nwere ọtụtụ uru, abụọ n'ime ha pụtara. Nke mbụ, usoro ọchịchị na-achịkwaghị achịkwa agaghị eme ka ụmụ amaala bịaruo nso na ndọrọ ndọrọ ọchịchị na ndọrọ ndọrọ ọchịchị nso na ụmụ amaala, ọ ga-agbanwekwa mgbanaka agbụrụ na asọmpi maka ike site na etiti gaa na mpaghara. Nke abụọ, ịchịisi ọchịchị ga-eme ka ọganihu akụ na ụba na nkwụsi ike na mba ahụ dum, karịsịa mgbe a na-emegharị ọhụrụ na atumatu sitere na otu steeti ma ọ bụ mpaghara n'akụkụ ndị ọzọ nke mba ahụ.
Onye edemede, Dr. Basil Ugorji, bụ Onye isi ala na onye isi oche nke International Center for Ethno-Religious Mediation. O nwetara Ph.D. na nyocha esemokwu na mkpebi sitere na Ngalaba Mkpebi Mkpebi Ọgbaghara, College of Arts, Humanities and Social Sciences, Nova Southeast University, Fort Lauderdale, Florida.
