Ịchọgharị ụzọ e si edozi esemokwu ọdịnala n'ime nhazi nke ndị Fulani na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo na Naịjirịa.
Abstract:
Naịjiria enweela nsogbu enweghị nchekwa na-esite na ọgụ ndị ehi na ndị ọrụ ugbo na mpaghara dị iche iche nke mba ahụ. Ihe kpatara esemokwu a bụ n'ihi mgbanwe na-aga n'ihu nke ndị na-azụ anụ si n'ebe ugwu gaa n'akụkụ etiti na ndịda nke mba ahụ n'ihi ụkọ gburugburu ebe obibi na asọmpi maka ala ịta ahịhịa na mbara igwe, otu n'ime ihe na-esi na mgbanwe ihu igwe pụta. Steeti ugwu etiti Niger, Benue, Taraba, Nasarawa, na Kogi bụ ebe ọgụ na-esochi. Ihe mkpali maka nchọcha a bụ mkpa ịtụgharị uche anyị n'ụzọ dabara adaba maka idozi ma ọ bụ jikwaa esemokwu a na-agaghị ekwe omume. Ọ dị mkpa ka a chọpụta usoro kwesịrị ekwesị iji weta udo na-adịgide adịgide na mpaghara ahụ. Akwụkwọ akụkọ ahụ na-arụ ụka na ụdị ọdịda anyanwụ nke esemokwu esemokwu enwebeghị ike idozi nsogbu ahụ. Ya mere, ekwesịrị ịnakwere ụzọ ọzọ. Usoro omenala ndị Afrịka na-edozi esemokwu kwesịrị ịbụ ihe ọzọ n'usoro edozi esemokwu n'Ebe Ọdịda Anyanwụ na-ewepụta Naijiria n'ọgba aghara a. Esemokwu nke ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo bụ ọrịa na-akpata ọrịa n'ọdịdị nke na-akwado iji usoro ọdịnala ochie nke idozi esemokwu n'etiti obodo. Usoro idozi esemokwu ndị ọdịda anyanwụ egosila na ezughị oke na adịghịkwa arụ ọrụ, ma na-akwụsịkwa idozi esemokwu n'ọtụtụ akụkụ Africa. Ụzọ e ji ewepụta esemokwu n'obodo a dị irè karị n'ihi na ọ na-emezigharị na nkwenye. Ọ dabeere na ụkpụrụ nke nwa amaala-na-nwa amaala diplomacy site na itinye aka nke ndị okenye n'ime obodo ndị a kwadoro na akụkọ ihe mere eme, na ihe ndị ọzọ. Site na usoro nyocha nke qualitative, akwụkwọ a na-enyocha akwụkwọ ndị dị mkpa site na iji agha esemokwu kpuchie nke nyocha. Akwukwo a mechiri site na aro ndi ga enyere ndi omebe iwu aka n'oru ikpe ha n'ikwado esemokwu obodo.
Download edemede a
Echiche A Na-atụ aro:
Ottoh, FO (2022). Ịchọgharị usoro e ji edozi esemokwu ọdịnala na idozi esemokwu ndị Fulani na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo na Naijiria. Akwụkwọ akụkọ nke ibikọ ọnụ, 7(1), 1-14.
Ozi edemede:
@Akụkọ{Ottoh2022}
Title = {Ịchọgharị ụzọ e si ewepụ esemokwu n'ọdịnala n'ọgbaghara ndị Fulani na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo na Naịjirịa}
Odee = {Ferdinand O. Ottoh}
Url = {https://icermediation.org/inyocha-omenala-nsogbu-ọgbaghara-mechanism-na-nkwado-fulani-achị ehi-ndị ọrụ ugbo-ọgbaghara-na-nigeria./}
ISSN = {2373-6615 (Bipụta); 2373-6631 (N'ịntanetị)}
Afọ = {2022}
Ụbọchị = {2022-12-7}
Akwụkwọ akụkọ = {Akwụkwọ akụkọ nke ibikọ ọnụ}
Olu = {7}
Nọmba = {1}
Ibe = {1-14}
Onye mbipụta = {International Center for Ethno-Religious Mediation}
Adreesị = {White Plains, New York}
Mbipụta = {2022}.
Okwu mmalite: ndabere akụkọ ihe mere eme
Tupu mmalite narị afọ nke 20, esemokwu dị n'etiti ndị na-azụ anụ na ndị ọrụ ugbo na eriri savannah nke West Africa ebidola (Ofuokwu & Isife, 2010). N'ime otu narị afọ na ọkara gara aga na Nigeria, a hụrụ n'ọgụ na-arị elu nke ndị Fulani na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo, na-akpata mbibi nke ndụ na ihe onwunwe, yana mgbapụ nke ọtụtụ puku mmadụ n'ụlọ ha. Nke a bụ ihe a na-achọpụta na ọtụtụ narị afọ nke ndị na-azụ anụ na anụ ha si n'ọwụwa anyanwụ na ọdịda anyanwụ gafee Sahel, mpaghara nke kpọrọ nkụ dị na ndịda ọzara Sahara nke gụnyere mpaghara ugwu Nigeria (Crisis Group, 2017). N’akụkọ ihe mere eme n’oge na-adịbeghị anya, ụkọ mmiri ozuzo na 1970 na 1980 na mpaghara Sahel na mweghachi nke ọnụ ọgụgụ dị ukwuu nke ndị na-azụ anụ na-akwaga n’ime oke ọhịa nke dị n’Ebe Ọdịda Anyanwụ Africa butere mmụba nke esemokwu nke ndị ọrụ ugbo na ndị ọzụzụ atụrụ. E wezụga nke ahụ, esemokwu ahụ sitere na mmeghachi omume n'onwe ya na mkpasu iwe na mwakpo zubere nke otu otu megide ibe ya. Ọgbaghara ahụ, dị ka ndị ọzọ na mba ahụ, ewerela akụkụ ọhụrụ nke nnukwu oke, na-ebute nsogbu na nsogbu nke ala Nigeria. Nke a bụ n'ihi nhazi otú predispositional na proximate variables.
Gọọmenti malitere site n'oge Naijiria nwetara nnwere onwe ya n'aka ndị Briten, mara na nsogbu dị n'etiti ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo, n'ihi nke a wepụtakwara iwu Grazing Reserve Act nke 1964. E mechara gbasaa iwu ahụ n'ofe karịa ịkwalite mmepe anụ ụlọ. gụnye nchekwa iwu nke ala ịta ahịhịa site n’ịkọ ihe ọkụkụ, ikwado oke nchekwa nri na agbamume nke ndị na-azụ anụ ụlọ ka ha biri n’ebe a na-ata ahịhịa n’ebe ịta nri na mmiri karịa ka ha na ehi ha na-agagharị n’okporo ámá (Ingawa et al., 1989). Akụkọ ihe mere eme na-egosi oke ike, obi ọjọọ, nnukwu ndị e merụrụ ahụ, na mmetụta ọgbaghara na steeti dịka Benue, Nasarawa, Taraba, na ndị ọzọ. Dịka ọmụmaatụ, n'agbata afọ 2006 na Mee 2014, Nigeria dekọrọ ọgụ 111 nke ndị na-azụ anụ na ndị ọrụ ugbo, bụ nke gburu mmadụ 615 n'ime ngụkọta nke 61,314 nwụrụ na mba ahụ (Olayoku, 2014). N'otu aka ahụ, n'etiti 1991 na 2005, pasent 35 nke ọgbaghara niile a kọrọ na-akpata bụ esemokwu maka ịta ehi (Adekunle & Adisa, 2010). Kemgbe Septemba 2017, esemokwu a abawanyela ebe egburu ihe karịrị mmadụ 1,500 (Crisis Group, 2018).
Usoro e ji ewepụ esemokwu n'Ebe Ọdịda Anyanwụ adaala n'ịgbazi esemokwu a dị n'etiti ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo na Naịjirịa. Nke a mere na enweghị ike idozi esemokwu nke ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo na usoro ụlọikpe dị n'Ebe Ọdịda Anyanwụ na Nigeria, otu n'ihi na otu ndị a enweghị akara aka na usoro ikpe ikpe ọdịda anyanwụ. Ihe nlereanya anaghị ekwe ka ndị ihe metụtara ma ọ bụ ndị ọzọ kwupụta echiche ha ma ọ bụ echiche ha gbasara otu kacha mma isi weghachi udo. Usoro nke ikpe na-eme ka nnwere onwe ikwu okwu na ụdị nkwekọrịta nkwekọrịta siri ike itinye n'ọrụ na nke a. Esemokwu a chọrọ nkwekọrịta n'etiti otu abụọ ahụ maka ụzọ kwesịrị ekwesị isi dozie nsogbu ha.
Ajụjụ dị mkpa bụ: Gịnị kpatara esemokwu a ji nọrọ n'ihu wee were oke na-egbu egbu n'oge na-adịbeghị anya? N'ịza ajụjụ a, anyị na-achọ inyocha nhazi ahụ otú predispositional na nso nso akpata. N'ihi nke a, ọ dị mkpa ka a chọpụta ụzọ ọzọ iji dozie esemokwu iji belata ike na ugboro ole esemokwu dị n'etiti otu abụọ a.
Usoro
Usoro a nakweere maka nchọcha a bụ nyocha okwu, mkparịta ụka mepere emepe gbasara esemokwu na njikwa esemokwu. Okwu na-enye ohere maka nleba anya nke ọma gbasara mmekọrịta akụ na ụba na ndọrọ ndọrọ ọchịchị bụ nke siri ike na akụkọ ihe mere eme, ma na-enye usoro maka nyochaa esemokwu na-enweghị ike ịkwụsị. Nke a na-agụnyekwa ntụleghachi nke akwụkwọ ndị dịpụrụ adịpụ site na ebe a na-achịkọta ma nyochaa ozi dị mkpa. Ihe akaebe na-egosi na-enye ohere maka nghọta miri emi nke okwu ndị a na-enyocha. N'ihi ya, a na-eji akụkọ, akwụkwọ ederede na ihe ndị ọzọ dị mkpa na ebe nchekwa iji nweta ozi dị mkpa. Akwụkwọ akụkọ ahụ jikọtara echiche echiche na-achọ ịkọwa esemokwu na-enweghị ike ịkwụsị. Ụzọ a na-enye ozi miri emi banyere ndị na-eme udo n'ógbè (ndị okenye) bụ ndị maara omenala, omenala, ụkpụrụ, na mmetụta nke ndị mmadụ.
Usoro Mkpebi Ọgbaghara Omenala: Nlebanya
Esemokwu na-ebilite site n'ịchụso ọdịmma, ebumnuche, na ọchịchọ dị iche iche nke ndị mmadụ n'otu n'otu ma ọ bụ otu dị iche iche na gburugburu ọha mmadụ na nke anụ ahụ akọwapụtara (Otite, 1999). Ọgbaghara dị n'etiti ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo na Naịjirịa bụ n'ihi enweghị nkwekọrịta gbasara ikike ịta nri. Echiche nke idozi esemokwu dabere na ụkpụrụ nke itinye aka iji gbanwee ma ọ bụ kwado usoro esemokwu. Mkpebi esemokwu na-enye ohere maka ndị na-ese okwu iji nwee olile anya nke ibelata oke, ike na mmetụta (Otite, 1999). Ijikwa esemokwu bụ ụzọ gbadoro ụkwụ n'ihe ga-esi na ya pụta nke na-achọ ịmata na weta ndị isi na tebụl mkparita uka nke ndị na-ese okwu (Paffenholz, 2006). Ọ na-agụnye ịchịkọta omume omenala dị ka ile ọbịa, nkwanye ùgwù, imekọrịta ihe, na usoro nkwenye. A na-etinye ngwa ọdịnala ndị a nke ọma na idozi esemokwu. Dị ka Lederach (1997) si kwuo, "mgbanwe esemokwu bụ ihe nlere anya zuru oke maka ịkọwa ka esemokwu si apụta, na-esikwa n'ime ya pụta, na-ebute mgbanwe na akụkụ nke onwe, mmekọrịta, nhazi, na omenala, na maka ịmepụta nzaghachi okike na-akwalite. mgbanwe udo n'ime akụkụ ndị ahụ site na usoro adịghị eme ihe ike" (p. 83).
Ụzọ mgbanwe mgbanwe esemokwu dị irè karịa mkpebi n'ihi na ọ na-enye ndị otu ahụ ohere pụrụ iche iji gbanwee ma wughachi mmekọrịta ha site n'enyemaka nke onye ogbugbo nke atọ. N'ọdịdị ọdịnala ndị Africa, a na-achịkọta ndị ọchịchị ọdịnala, ndị isi nchụaja chi dị iche iche, na ndị ọrụ nlekọta okpukpe n'ịkwado na idozi esemokwu. Nkwenye na ntinye aka karịrị nke mmadụ na esemokwu bụ otu n'ime ụzọ isi dozie esemokwu na mgbanwe. "Ụzọ ọdịnala na-eme ka mmekọrịta ọha na eze guzosie ike… Nhazi ebe a na-ezo aka nanị na mmekọrịta ndị maara nke ọma na nke ọma" (Braimah, 1999, p.161). Tụkwasị na nke ahụ, "a na-ewere usoro nchịkwa esemokwu dị ka omenala ma ọ bụrụ na a na-eme ya ruo ogologo oge ma malite n'ime ọha mmadụ Africa karịa ịbụ ngwaahịa nke mbubata n'èzí" (Zartman, 2000, p.7). Boege (2011) kọwara okwu ndị ahụ, ụlọ ọrụ "omenala" na usoro nke mgbanwe esemokwu, dị ka ndị nwere mgbọrọgwụ na mpaghara obodo obodo nke obodo precolonial, pre-contact, or prehistoric societies na Global South ma na-eme ya na ndị ahụ. ọha mmadụ n'ime ogologo oge (p.436).
Wahab (2017) nyochara usoro ọdịnala na Sudan, mpaghara Sahel na Sahara, na Chad dabere na omume Judiyya - ntinye aka nke atọ maka ikpe ziri ezi na mgbanwe. Emebere nke a kpọmkwem maka ndị na-azụ atụrụ na ndị ọrụ ugbo bi ebe ahụ iji hụ na ịdị n'otu dị n'udo n'etiti agbụrụ ndị ahụ bi n'otu mpaghara ma ọ bụ na-emekọ ihe ugboro ugboro (Wahab, 2017). A na-eji ụdị Judiyya dozie ihe gbasara ezinụlọ na ezinụlọ dịka ịgba alụkwaghịm na njide, na esemokwu maka ịnweta ala ịta ahịhịa na mmiri. Ọ na-adabakwa na esemokwu ime ihe ike gụnyere mmebi ihe onwunwe ma ọ bụ ọnwụ, yana nnukwu esemokwu n'etiti otu. Ihe nlereanya a abụghị ihe pụrụ iche nye ndị otu Africa ndị a naanị. A na-eme ya na Middle East, Asia, na-eji ya eme ihe na America tupu a wakpoo ha ma merie ha. N'akụkụ ndị ọzọ nke Africa, a nakweere ụdị ụmụ amaala ndị ọzọ yiri Judiyya n'idozi esemokwu. Ụlọ ikpe Gacaca dị na Rwanda bụ usoro omenala Africa nke edozi esemokwu na 2001 mgbe mgbuchapụ agbụrụ na 1994. Ụlọikpe Gacaca abụghị nanị na-elekwasị anya na ikpe ziri ezi; ime ka udo dịrị n’etiti ọrụ ya. Ọ were usoro ntinye aka na nke ọhụrụ na nchịkwa ikpe ziri ezi (Okechukwu, 2014).
Ugbu a, anyị nwere ike were ụzọ echiche sitere na echiche nke eco-imebi na ọgụ na-ewuli elu iji tọọ ntọala dị mma maka ịghọta okwu a na-enyocha.
Echiche echiche
Theory of eco-violence na-enweta ntọala ihe omimi ya site na echiche ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke Homer-Dixon (1999), nke na-achọ ịkọwa mmekọrịta dị mgbagwoju anya n'etiti ihe gbasara gburugburu ebe obibi na esemokwu ime ihe ike. Homer-Dixon (1999) kwuru na:
Mbelata n'ịdịmma na ọnụ ọgụgụ nke akụrụngwa enwere ike imegharịgharị, mmụba ọnụ ọgụgụ mmadụ na ịnweta akụrụngwa na-eme otu ma ọ bụ n'ụdị dị iche iche iji mee ka ụkọ ụkọ, maka ụfọdụ ọnụ ọgụgụ mmadụ, nke ala ihe ọkụkụ, mmiri, oke ọhịa na azụ. Ndị ọ metụtara nwere ike ịkwaga ma ọ bụ chụpụ ha n'ala ọhụrụ. Otu ndị na-akwaga mba ọzọ na-ebutekarị esemokwu agbụrụ mgbe ha kwagara ebe ọhụrụ ebe mbelata akụ na ụba ga-akpata ụkọ. ( p. 30 )
Ihe doro anya na tiori eco-violence bụ na asọmpi n'ihi ụkọ akụrụngwa na-ebute ọgba aghara. Omume a emeela ka ọ dịkwuo njọ n'ihi mmetụta mgbanwe ihu igwe, bụ nke mere ka ụkọ ihe ọkụkụ dịkwuo elu n'ụwa nile (Blench, 2004; Onuoha, 2007). Ọgba aghara nke ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo na-eme n'otu oge n'afọ - oge ọkọchị - mgbe ndị na-azụ anụ na-akwagharị ehi ha na ndịda maka ịta nri. Nsogbu mgbanwe ihu igwe na-akpata ọzara na ụkọ mmiri ozuzo na ugwu bụ ihe kpatara oke esemokwu dị n'etiti otu abụọ ahụ. Ndị na-achị ehi na-ebuga ehi ha n’ebe ndị ahụ ha ga-enweta ahịhịa na mmiri. N'ime usoro a, ehi nwere ike imebi ihe ubi nke ndị ọrụ ugbo na-eduga n'ọgba aghara na-adịte aka. Ọ bụ ebe a ka echiche nke esemokwu na-ewuli elu ga-aba uru.
Ozizi nke esemokwu na-ewuli elu na-agbaso usoro ahụike nke a na-eji usoro esemokwu na-ebibi ihe tụnyere ọrịa - usoro ọgwụgwọ ọrịa na-emetụta ndị mmadụ, òtù dị iche iche, na ọha mmadụ n'ozuzu (Burgess & Burgess, 1996). Site n'echiche a, ọ pụtara na enweghị ike ịgwọ ọrịa kpamkpam, mana enwere ike ịchịkwa mgbaàmà ya. Dị ka ọ dị na nkà mmụta ọgwụ, ọrịa ụfọdụ na-enwekarị ike iguzogide ọgwụ mgbe ụfọdụ. Nke a bụ iji gosi na usoro esemokwu bụ onwe ha pathological, karịsịa esemokwu nke na-adịghị agwụ agwụ na ọdịdị. N'okwu a, esemokwu dị n'etiti ndị na-azụ anụ na ndị ọrụ ugbo emebiwo ihe ngwọta niile a maara n'ihi isi okwu dị na ya, bụ ịnweta ala maka ndụ.
Iji jikwaa esemokwu a, a na-anabata usoro ahụike nke na-esote usoro ụfọdụ iji chọpụta nsogbu nke onye ọrịa na-arịa otu ọnọdụ ahụike na-egosi na ọ nweghị ọgwụgwọ. Dị ka a na-eme n'ime ngalaba ahụike, usoro omenala nke esemokwu esemokwu na-ebu ụzọ mee nzọụkwụ nyocha. Nzọụkwụ mbụ bụ ka ndị okenye nọ n'ime obodo tinye aka na eserese esemokwu - iji chọpụta ndị nọ na esemokwu, yana ọdịmma na ọnọdụ ha. A na-eche na ndị okenye ndị a n'ime obodo ghọtara akụkọ ihe mere eme nke mmekọrịta dị n'etiti otu dị iche iche. N'ihe gbasara akụkọ njem ndị Fulani, ndị okenye nwere ike ịkọwa etu ha si ebi ndụ kemgbe ọtụtụ afọ na ndị obodo ha. Nzọụkwụ ọzọ nke nchoputa bụ ịmata ọdịiche dị n'etiti akụkụ (ndị na-akpata ma ọ bụ nsogbu) nke esemokwu site na esemokwu esemokwu, nke bụ nsogbu na usoro esemokwu nke na-adabere na isi ihe na-eme ka esemokwu ahụ sie ike idozi. N'ịgbalị ime ka akụkụ abụọ ahụ gbanwee ọnọdụ ha siri ike na-achụso ọdịmma ha, ekwesịrị ịmalite usoro na-ewuli elu karị. Nke a na-eduga na ụzọ esemokwu na-ewuli elu.
Ụzọ ọgụ na-ewuli elu ga-enyere akụkụ abụọ ahụ aka ịzụlite nghọta doro anya banyere akụkụ nsogbu ahụ ma n'echiche nke ha na nke onye iro ha (Burgess & Burgess, 1996). Usoro mgbagha esemokwu a na-enyere ndị mmadụ aka ikewapụ isi okwu na esemokwu ahụ na okwu ndị ahụ na-atụgharị uche na ọdịdị, na-enyere aka ịmepụta atụmatụ ndị ga-amasị akụkụ abụọ ahụ. N'ime usoro esemokwu ọdịnala, a ga-enwe ikewapụ isi okwu kama itinye ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke bụ njirimara nke ụdị ọdịda anyanwụ.
Echiche ndị a na-enye nkọwa maka ịghọta isi ihe dị na esemokwu ahụ na otu a ga-esi mee ya iji hụ na udo dị n'etiti otu abụọ ahụ na obodo. Ụdị na-arụ ọrụ bụ tiori nke esemokwu na-ewuli elu. Nke a na-adabere n'otú ụlọ ọrụ ọdịnala nwere ike isi rụọ ọrụ na-edozi esemokwu a na-adịghị agbanwe agbanwe n'etiti otu. Iji ndị okenye na-elekọta ikpe ziri ezi na idozi esemokwu na-adịte aka na-achọ ụzọ esemokwu na-ewuli elu. Ụzọ a yiri ka ndị okenye si dozie esemokwu Umuleri-Aguleri mere ogologo oge na mpaghara ndịda ọwụwa anyanwụ Naijiria. Mgbe mgbalị niile e mere iji dozie esemokwu ahụ dị n’etiti òtù abụọ ahụ kụrụ afọ n’ala, onyeisi nchụàjà tinyere aka n’ụzọ ime mmụọ bụ́ onye ziri ozi sitere n’aka ndị nna ochie banyere mbibi na-abịanụ nke ga-adakwasị obodo abụọ ahụ. Ozi sitere n’aka ndị nna nna bụ ka e dozie esemokwu ahụ n’udo. Ụlọ ọrụ ndị dị n'Ebe Ọdịda Anyanwụ dị ka ụlọikpe, ndị uwe ojii, na nhọrọ ndị agha enweghị ike idozi esemokwu ahụ. E weghachiri udo nanị site n'itinye aka karịrị nke mmadụ, ịnakwere ịṅụ iyi, nkwupụta iwu nke "agha agaghịzi adị" bụ nke sochiri mbinye aka n'akwụkwọ nkwekọrịta udo na ịrụ ọrụ nke ịsachasị ndị na-etinye aka na agha ime ihe ike nke bibiri. ọtụtụ ndụ na ihe onwunwe. Ha kwenyere na onye na-emebi nkwekọrịta udo na-eche ọnụma nke ndị nna ochie ihu.
Ọdịiche dị iche iche n'usoro ihe owuwu
Site na nkọwa echiche na nkọwapụta nke dị n'elu, anyị nwere ike wepụta usoro nhazi ahụ dị n'okpuru otú ọnọdụ a na-atụ anya ya bụ nke kpatara esemokwu ndị Fulani na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo. Otu ihe kpatara ya bụ ụkọ akụrụngwa na-eduga na asọmpi siri ike n'etiti otu. Ọnọdụ ndị dị otú ahụ bụ ihe sitere n'okike na akụkọ ihe mere eme, nke a pụrụ ikwu na ọ na-edozi ọnọdụ maka esemokwu na-adịghị akwụsị akwụsị n'etiti otu abụọ ahụ. Mgbanwe ihu igwe mere ka nke a ka njọ. Nke a na-abịa na nsogbu ọzara nke ogologo oge ọkọchị na-ebute site na October ruo May na obere mmiri ozuzo (600 ruo 900 mm) site na June ruo Septemba n'ebe ugwu Nigeria dị anya na nke kpọrọ nkụ na nke kpọrọ nkụ (Crisis Group, 2017). Dịka ọmụmaatụ, steeti ndị a, Bauchi, Gombe, Jigawa, Kano, Katsina, Kebbi, Sokoto, Yobe, na Zamfara, nwere ihe dịka pasentị 50-75 nke mpaghara ala na-atụgharị ghọọ ọzara (Crisis Group, 2017). Ọnọdụ ihu igwe a nke okpomoku zuru ụwa ọnụ na-akpata ụkọ mmiri ozuzo na mbelata nke ndị ọzụzụ atụrụ na ala ugbo emeela ka ọtụtụ nde ndị na-azụ anụ na ndị ọzọ kwaga na mpaghara ugwu etiti na akụkụ ndịda nke mba ahụ iji chọọ ala na-amị mkpụrụ, nke na-emetụtakwa ọrụ ugbo na ibi ndụ nke ụmụ amaala.
Ọzọkwa, mfu nke ebe ịta nri n'ihi nnukwu ọchịchọ nke ndị mmadụ n'otu n'otu na gọọmentị maka ojiji dị iche iche etinyewo nrụgide na oke ala dị maka ịta nri na ọrụ ugbo. N'afọ ndị 1960, gọọmentị mpaghara ugwu hibere ihe karịrị ebe ịta nri 415. Ndị a adịkwaghị. Naanị 114 n'ime ebe nchekwa nri ndị a ka edekọtara n'ụzọ ziri ezi na-enweghị nkwado nke iwu iji kwe nkwa iji naanị ya ma ọ bụ mee ihe iji gbochie mbuso agha ọ bụla nwere ike ime (Crisis Group, 2017). Ihe pụtara na nke a bụ na ndị na-azụ ehi agaghị enwe nhọrọ ọzọ karịa ka ha were ala ọ bụla dịnụ maka ịta nri. Ndị ọrụ ugbo ga-enwekwa otu ụkọ ala.
Ihe ọzọ na-atụgharị uche bụ nkwupụta nke ndị na-azụ anụ na-ekwu na atumatu gọọmentị etiti kwadoro ndị ọrụ ugbo na oke oke. Arụmụka ha bụ na e nyere ndị ọrụ ugbo na gburugburu 1970s nke nyeere ha aka iji pọmpụ mmiri n'ala ubi ha. Dịka ọmụmaatụ, ha kwuru na National Fadama Development Projects (NFDP) na-enyere ndị ọrụ ugbo aka irite ala mmiri na-enyere aka n'ihe ọkụkụ ha, ebe ndị na-achị ehi na-enwetaghị ahịhịa jupụtara n'ala mmiri mmiri, bụ nke ha na-ejibu na-enweghị ihe ize ndụ nke anụ ụlọ na-abanye n'ubi.
Nsogbu ndị ohi n'ime ime obodo na izu ehi na-enwe na steeti ụfọdụ dị na ugwu ọwụwa anyanwụ bụ ihe kpatara ndị na-achị ehi na-aga na ndịda. A na-enwewanye ọrụ ndị ohi na-achị ehi na mpaghara ugwu nke mba ahụ site n'aka ndị ohi. Ndị ọzụzụ atụrụ ahụ maliteziri ibu ngwá agha iji chebe onwe ha pụọ n'aka ndị ohi na ndị omekome ndị ọzọ nọ n'ógbè ndị ọrụ ugbo.
Ndị Middle Belt na mpaghara ugwu etiti obodo ahụ na-ekwu na ndị na-achị ehi kwenyere na mpaghara ugwu Nigeria dum bụ nke ha n'ihi na ha meriri ndị ọzọ; na ha chere na akụ niile, gụnyere ala, bụ nke ha. Ụdị echiche a na-ezighị ezi na-ebute mmetụta ọjọọ n'etiti otu. Ndị nwere echiche a kwenyere na ndị Fulani chọrọ ka ndị ọrụ ugbo kwapụ ebe a na-ata ahịhịa ma ọ bụ ụzọ ehi a na-ebo ebubo.
Ihe kpatara mmiri ozuzo ma ọ bụ nso nso
Ihe na-ebute esemokwu dị n'etiti ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo bụ ihe jikọrọ ya na mgba dị n'etiti klaasị, ya bụ, n'etiti ndị ọrụ ugbo nke Ndị Kraịst na-arụ ọrụ ugbo na ndị Fulani Alakụba na-achị ehi n'otu akụkụ, na ndị isi nke chọrọ ala iji gbasaa azụmahịa ha na nzuzo. nke ọzọ. Ụfọdụ ndị ọchịagha ndị agha (ma ndị na-eje ozi ma ndị lara ezumike nká) nakwa ndị Naijiria ndị ọzọ nọ n’afọ iri na ụma na-etinye aka n’ọrụ ugbo, karịsịa ịzụ ehi, ewepụtala ụfọdụ ala e zubere maka ịta ahịhịa n’iji ike na mmetụta ha. Ihe a maara dị ka ala ijido ọrịa abanyela n'ime ya wee kpatara ụkọ nke ihe dị mkpa a na-emepụta. Ọgba aghara maka ala nke ndị ama ama na-ebute esemokwu n'etiti otu abụọ ahụ. N'ụzọ megidere nke ahụ, ndị ọrụ ugbo nọ na Middle-Belt kwenyere na ọ bụ ndị Fulani na-achị ehi na-ahazi esemokwu ahụ n'ebumnobi ikpochapụ na ikpochapụ ndị Middle-Belt site na ala nna ha na mpaghara ugwu Nigeria iji gbasaa ọchịchị ndị Fulani ( Kukah, 2018; Mailafia, 2018). Ụdị echiche a ka dị n'akụkụ echiche n'ihi na ọ dịghị ihe akaebe iji kwado ya. Steeti ụfọdụ ewebatala iwu machibido ịta ahịhịa n'èzí, ọkachasị na Benue na Taraba. Ihe enyemaka ndị dị otú a emewokwa ka esemokwu a were ọtụtụ iri ka njọ.
Ihe ọzọ na-ebute ọgụ a bụ ebubo ndị na-achị ehi na-ebo ha na ụlọ ọrụ steeti ahụ na-akparị ha anya n'ụzọ ha si edozi esemokwu ahụ, ọkachasị ndị uweojii na ụlọikpe. A na-ebo ndị uwe ojii ebubo na ha rụrụ arụ na ịkpa ókè agbụrụ, ebe a na-akọwa usoro ụlọikpe dị ka ogologo oge na-enweghị isi. Ndị na-azụ anụ kwenyekwara na ndị ndu ndọrọ ndọrọ ọchịchị obodo na-enwere ndị ọrụ ugbo ebere karịa n'ihi ọchịchọ ndọrọ ndọrọ ọchịchị. Ihe nwere ike ịpụta bụ na ndị ọrụ ugbo na ndị na-azụrụ ehi enwekwaghị obi ike na ikike nke ndị isi ndọrọ ndọrọ ọchịchị ha nwere ike idozi esemokwu ahụ. N'ihi nke a, ha amalitela enyemaka onwe onye site n'ịbọ ọbọ dịka ụzọ isi nweta ikpe ziri ezi.
ndọrọ ndọrọ ọchịchị otú Okpukpe bụ otu n'ime isi ihe na-akwalite ọgụ nke ndị ọzụzụ atụrụ na ndị ọrụ ugbo. Ndị ndọrọ ndọrọ ọchịchị na-achọkarị ịchịkọta esemokwu dị ugbu a iji nweta ebumnobi ndọrọ ndọrọ ọchịchị ha. Site n'echiche okpukpere chi, ụmụ amaala bụ ndị na-achịkarị Ndị Kraịst na-eche na ndị Hausa-Fulani bụ ndị bụ ndị Alakụba kariri na-achị ha ma na-akpachapụ ha anya. Na mwakpo nke ọ bụla, a na-enwe nkọwa nke okpukperechi. Ọ bụ usoro okpukperechi a na-eme ka ndị Fulani na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo na-akpagbu ndị ndọrọ ndọrọ ọchịchị ma n'oge ntuli aka na mgbe emechara.
Nhi ehi ka bụ isi ihe na-ebute ọgụ na mgba na steeti ugwu Benue, Nasarawa, Plateau, Niger, wdg Ọtụtụ ndị na-achị ehi anwụọla n'ịgbalị ichebe ehi ha ka a ghara izuru ha. Ndị na-eme ihe ọjọọ na-ezu ohi maka anụ ma ọ bụ ire ere (Gueye, 2013, p.66). Nhi ehi bụ mpụ ahaziri nke ukwuu nke nwere ọkaibe. O nyela aka n'ịkwalite ọgba aghara ọgụ na steeti ndị a. Nke a pụtara na ọ bụghị esemokwu ọ bụla nke ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo kwesịrị ka akọwara ya site na oke ala ma ọ bụ mmebi ihe ọkụkụ (Okoli & Okpaleke, 2014). Ndị na-achị ehi na-ekwu na ụfọdụ ndị obodo na ndị ọrụ ugbo si na steeti ndị a na-akpa ehi, n'ihi ya, ha kpebiri ịwe onwe ha ngwa agha iji chebe ehi ha. N'ụzọ megidere nke ahụ, ụfọdụ ndị mmadụ na-ekwu na ọ bụ naanị ndị Fulani na-akwagharị bụ ndị maara ka e si eji anụmanụ ndị a ejegharị n'ọhịa nwere ike ime izu ohi. Nke a abụghị iji wepụ ndị ọrụ ugbo. Ọnọdụ a akpatala iro na-enweghị isi n'etiti otu abụọ ahụ.
Ngwa nke Usoro Mkpebi Ọgbaghara Omenala
A na-ewere Naijiria ka obodo na-esighi ike nke nwere nnukwu esemokwu ime ihe ike n'etiti agbụrụ dị iche iche. Dịka e kwuru na mbụ, ihe kpatara ya adịghị anya na ọdịda nke ụlọ ọrụ steeti na-ahụ maka idobe iwu, usoro na udo (ndị uwe ojii, ụlọ ikpe na ndị agha). Ọ bụ okwu mkparị ịsị na enweghị ma ọ bụ nso nso nke ụlọ ọrụ steeti ọgbara ọhụrụ dị irè iji chịkwaa ime ihe ike na ịhazi esemokwu. Nke a na-eme ka usoro ọdịnala maka njikwa esemokwu bụrụ ihe ọzọ na-edozi esemokwu ndị ọzụzụ atụrụ na ndị ọrụ ugbo. N'ọnọdụ dị ugbu a nke mba ahụ, o doro anya na usoro ọdịda anyanwụ adịchaghị irè iji dozie esemokwu a na-enweghị ike ịkwụsị n'ihi ọdịdị miri emi nke esemokwu na uru dị iche iche dị n'etiti otu. Ya mere, a na-enyocha usoro ọdịnala n'okpuru.
Enwere ike inyocha ụlọ ọrụ kansụl ndị okenye nke bụ ụlọ ọrụ na-adịte aka na ọha mmadụ Africa iji hụ na ọgbaghara a na-agaghị akwụsị akwụsị abanyela n'ime nwa tupu ọ gbasaa ruo oke a na-apụghị ichetụ n'echiche. Ndị okenye bụ ndị na-eme udo nwere ahụmahụ na ihe ọmụma banyere ihe ndị na-akpata esemokwu. Ha nwekwara nkà nzikọrịta ozi dị mkpa nke ukwuu maka idozi esemokwu n'udo nke ndị ọzụzụ atụrụ na ndị ọrụ ugbo. Ụlọ ọrụ a na-agafe obodo niile, ọ na-anọchitekwa anya diplomacy ọkwa 3 nke na-adabere na ụmụ amaala na nke na-amatakwa ọrụ mkpezi nke ndị okenye (Lederach, 1997). Enwere ike inyocha ndọrọ ndọrọ ọchịchị ndị okenye ma tinye ya n'ọgụ a. Ndị okenye nwere ahụmahụ ogologo oge, amamihe, ma marakwa akụkọ mbata nke otu ọ bụla n'ime obodo. Ha na-enwe ike ịmalite usoro nyocha site na ịdepụta esemokwu na ịchọpụta akụkụ, ọdịmma, na ọnọdụ.
Ndị okenye bụ ndị nlekọta nke omume omenala ma na-enwe nkwanye ùgwù nke ndị ntorobịa. Nke a na-eme ka ha baa uru nke ukwuu n'ịgbazi esemokwu na-adịgide adịgide nke ọdịdị a. Ndị okenye sitere na otu abụọ ahụ nwere ike itinye omenala ụmụ amaala ha iji dozie, gbanwee, na jikwaa esemokwu a n'ime mpaghara ha na-enweghị enyemaka gọọmentị, ebe ọ bụ na ndị otu ahụ enweghị ntụkwasị obi na ụlọ ọrụ steeti. Ụzọ a na-emezigharị n'ihi na ọ na-enye ohere maka iweghachi mmekọrịta mmadụ na ibe ya na ezi mmekọrịta. A na-eduzi ndị okenye site n'echiche nke ịdị n'otu, nkwekọ, imeghe, ịdị n'otu udo, nkwanye ùgwù, ndidi, na ịdị umeala n'obi (Kariuki, 2015).
Usoro ọdịnala abụghị nke steeti etiti. Ọ na-akwalite ọgwụgwọ na mmechi. Iji hụ na a na-emekọrịta ihe n'ezie, ndị okenye ga-eme ka ha abụọ rie nri site n'otu efere, ṅụọ mmanya nkwụ (mgbe gin) site n'otu iko ahụ, gbajie ma rie kola-nut ọnụ. Ụdị iri nri ọha na eze a bụ ihe ngosi nke ezi nkwekọ. Ọ na-enyere ndị obodo aka ịnakwere onye ikpe mara azụ azụ n'ime obodo (Omale, 2006, p.48). A na-akwadokarị mgbanwe nleta nke ndị isi otu dị iche iche. Ụdị mmegharị ahụ egosila na ọ bụ mgbanwe na usoro nke iwughachi mmekọrịta (Braimah, 1998, p.166). Otu n'ime ụzọ edozi esemokwu ọdịnala si arụ ọrụ bụ ịkpọghachi onye mejọrọ n'ime obodo. Nke a na-eduga na ezi nkwekọrịta na mmekọrịta ọha na eze na-enweghị iwe iwe ọ bụla. Ebumnobi bụ imezigharị na mezie onye mejọrọ.
Ụkpụrụ dị n'azụ mkpebi esemokwu ọdịnala bụ ikpe ziri ezi mweghachi. Ụdị dị iche iche nke ikpe ziri ezi mweghachi nke ndị okenye na-eme nwere ike inye aka n'iweta esemokwu na-adịghị akwụsị akwụsị n'etiti ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo ka ha na-achọ iweghachi nguzozi n'etiti ọha na eze na nkwekọ n'etiti otu ndị na-ese okwu. N'ezie, ndị obodo maara nke ọma na iwu obodo Africa na usoro ikpe ziri ezi karịa usoro mgbagwoju anya nke English jurisprudence nke bi na nkà na ụzụ nke iwu, bụ nke na-ahapụ mgbe ụfọdụ ndị na-eme mpụ nwere onwe ha. Usoro ikpe nke ọdịda anyanwụ bụ ihe e ji mara onye ọ bụla. Ọ gbadoro ụkwụ na ụkpụrụ nke ikpe ziri ezi nke na-agbagha isi ngbanwe nke esemokwu (Omale, 2006). Kama ịmanye ụdị ọdịda anyanwụ nke dị iche na ndị mmadụ kpamkpam, ekwesịrị inyocha usoro ụmụ amaala nke mgbanwe esemokwu na iwulite udo. Taa, ọtụtụ ndị ọchịchị ọdịnala na-agụ akwụkwọ ma nwee ike ijikọta ihe ọmụma nke ụlọ ọrụ ikpe ndị dị n'Ebe Ọdịda Anyanwụ na iwu omenala. Otú ọ dị, ndị nwere ike na-adịghị afọ ojuju na mkpebi nke ndị okenye nwere ike ịga n'ụlọikpe.
Enwekwara usoro ntinye aka karịrị nke mmadụ. Nke a na-elekwasị anya na akụkụ akparamaagwa na mmekọrịta mmadụ na mmụọ nke mkpebi esemokwu. Ụkpụrụ dị n'azụ usoro a bụ maka ime ka udo dịrị, yana ọgwụgwọ nke uche na nke mmụọ nke ndị metụtara ya. Mkpekọrịta bụ ihe ndabere maka iweghachi nkwekọ na mmekọrịta n'usoro ọdịnala ọdịnala. Ezi nkwekorita na-eme ka mmekọrịta dị n'etiti ndị na-ese okwu na-emekọ ihe, ebe ndị na-eme ihe ọjọọ na ndị a tara ahụhụ na-abanyeghachi n'ime obodo (Boege, 2011). N'imezi esemokwu a na-enweghị ike ịkwụsị, a pụrụ ịkpọ ndị nna ochie n'ihi na ha na-eje ozi dị ka njikọ dị n'etiti ndị dị ndụ na ndị nwụrụ anwụ. N'obodo dị iche iche ebe esemokwu a na-eme, a pụrụ ịkpọ ndị mmụọ mmụọ ka ha kpọkuo mmụọ nke ndị nna ochie. Onye isi nchụaja nwere ike ịmanye mkpebi siri ike n'ọgbaghara nke ụdị a ebe otu dị iche iche na-ekwu na-egosi na enweghị nkwekọrịta dịka ihe mere na esemokwu Umuleri-Aguleri. Ha niile ga-ezukọ n’ụlọ arụsị ebe a na-ekesa kola, ihe ọṅụṅụ, na nri na ekpere maka udo n’obodo. N'ụdị mmemme ọdịnala a, onye ọ bụla na-achọghị udo nwere ike bụrụ ọnụ. Onye isi nchụaja nwere ikike ịkpọku iwu Chineke megide ndị na-anaghị ekwe omume. Site na nkọwa nke a, mmadụ nwere ike ikwubi na usoro nke mmezi udo n'ọdịdị ọdịnala na-anabatakarị ma na-erubere ndị otu obodo isi n'ihi egwu nke mmetụta ọjọọ dị ka ọnwụ ma ọ bụ ọrịa na-enweghị ọgwụgwọ sitere na ụwa mmụọ.
Ọzọkwa, iji emume eme ihe nwere ike ịgụnye n'usoro nbibi esemokwu nke ndị ọzụzụ atụrụ na ndị ọrụ ugbo. Omume emume nwere ike igbochi nnọkọ oriri na ọṅụṅụ iru n'ọgwụgwụ. Ememe na-eje ozi dị ka njikwa esemokwu na mbelata omume n'ime ọha mmadụ ọdịnala Africa. Emume na-egosi nnọọ omume ọ bụla a na-atụghị anya ya ma ọ bụ usoro omume nke a na-apụghị ịkatọ site na nkọwa ezi uche dị na ya. Emume dị mkpa n'ihi na ha na-ekwu okwu gbasara mmụọ na ndọrọ ndọrọ ọchịchị nke ndụ obodo, ọkachasị mmerụ ahụ ndị mmadụ n'otu n'otu na-ata ahụhụ nke nwere ike ịkpalite esemokwu (Eze-Irani, 1999). N'ikwu ya n'ụzọ ọzọ, emume dị oke mkpa maka ọdịmma mmetụta uche nke mmadụ, nkwekọ n'otu obodo, na mmekọrịta mmadụ na ibe ya (Giddens, 1991).
N'ọnọdụ ebe nnọkọ oriri na ọṅụṅụ na-adịchaghị njikere ịgbanwe ọnọdụ ha, a pụrụ ịgwa ha ka ha ṅụọ iyi. Ịṅụ iyi bụ ụzọ ịkpọku chi ka ọ gbaa ama maka eziokwu nke ọgbụgba-ama ahụ, ya bụ, ihe mmadụ na-ekwu. Dịka ọmụmaatụ, ndị Aro - ebo dị na Abia steeti dị na ndịda ọwụwa anyanwụ Nigeria - nwere chi a na-akpọ ogologo juju nke Arochukwu. Ekwenyere na onye ọ bụla nke ṅụrụ iyi ụgha ga-anwụ. N'ihi ya, a na-eche na a na-edozi esemokwu ozugbo mgbe ha ṅụsịrị iyi n'ihu ogologo juju nke Arochukwu. N'otu aka ahụ, a na-ahụ iji Akwụkwọ Nsọ ma ọ bụ Koran ṅụọ iyi dị ka ụzọ isi gosi na aka adịghị ọcha nke mmebi ma ọ bụ mmebi iwu ọ bụla (Braimah, 1998, p.165).
N'ụlọ arụsị ọdịnala, njakịrị nwere ike ịdị n'etiti nnọkọ oriri na ọṅụṅụ dịka e mere n'ọtụtụ obodo na Naijiria. Nke a bụ usoro anaghị arụ ọrụ na mkpebi esemokwu ọdịnala. A na-eme ya n'etiti ndị Fulani na ugwu Nigeria. John Paden (1986) kọwara echiche na mkpa nke mmekọrịta njakịrị. Ndị Fulani na Tiv na Barberi nakweere njakịrị na ọchị iji mee ka esemokwu dị n'etiti ha belata (Braimah, 1998). Enwere ike ịnakwere omume a na esemokwu dị ugbu a n'etiti ndị na-achị ehi na ndị ọrụ ugbo.
Enwere ike ịnakwere usoro ịwa agha n'ihe gbasara ịhi ehi dị ka a na-eme n'etiti obodo ndị na-azụ atụrụ. Nke a gụnyere nhazi site na ịmanye ehi zuru ezu ka e weghachi ya ma ọ bụ dochie anya ma ọ bụ ịkwụ ụgwọ ihe nhata n'aka onye nwe ya. Mmetụta nke ịwa agha na-adabere na aka ike na ike nke ndị agha na-awakpo ahụ yana nke onye mmegide bụ onye, n'ọnọdụ ụfọdụ, na-emegide mwakpo kama ikwenye.
Ụzọ ndị a kwesịrị ka a nyochaa n'ọnọdụ ndị dị ugbu a obodo ahụ chọtara onwe ya. Ka o sina dị, anyị amabeghị eziokwu ahụ bụ na usoro idozi esemokwu ọdịnala nwere ụfọdụ adịghị ike. Otú ọ dị, ndị na-arụ ụka na usoro ọdịnala na-emegide ụkpụrụ zuru ụwa ọnụ nke ikike mmadụ na ọchịchị onye kwuo uche ya nwere ike na-efunahụ isi ihe ahụ n'ihi na ikike mmadụ na ọchịchị onye kwuo uche ya nwere ike ime nke ọma mgbe enwere udo n'etiti otu dị iche iche na ọha mmadụ. Usoro ọdịnala na-agụnye akụkụ niile nke ọha mmadụ - ndị nwoke, ụmụ nwanyị na ndị ntorobịa. Ọ bụchaghị ewepu onye ọ bụla. Ntinye aka nke ụmụ nwanyị na ndị ntorobịa dị mkpa n'ihi na ndị a bụ ndị na-ebu ibu nke esemokwu ahụ. Ọ ga-abụ ihe na-adịghị mma ịwepụ ndị otu a na esemokwu nke ọdịdị a.
Mgbagwoju anya nke esemokwu a na-achọ ka e jiri usoro ọdịnala mee ihe n'agbanyeghị ezughị okè ya. Obi abụọ adịghị ya na ihe owuwu ọdịnala ọgbara ọhụrụ enwewo ihe ùgwù ruo n'ókè na ụzọ omenala nke idozi esemokwu adịghịzi amasị ndị mmadụ. Ihe ndị ọzọ kpatara mmasị a na usoro ọdịnala nke mkpebi esemokwu gụnyere ntinye oge, enweghị ike ịrịọ mkpebi ndị na-adịghị mma n'ọtụtụ ọnọdụ, na nke kachasị mkpa, nrụrụ aka nke ndị okenye site n'aka ndị ndọrọ ndọrọ ọchịchị (Osaghae, 2000). O nwere ike ịbụ na ụfọdụ ndị okenye nwere ike ime ihe na-adịghị mma n’ihe ha na-eme, ma ọ bụkwanụ n’ihi anyaukwu ha. Ihe ndị a ezughị ezu mere ekwesịrị iji mebie ụkpụrụ mkpebi esemokwu ọdịnala. Ọ nweghị sistemụ enweghị njehie kpamkpam.
Mmechi na aro
Mgbanwe esemokwu dabere na ikpe ziri ezi mweghachi. Ụzọ ọdịnala nke idozi esemokwu, dị ka egosiri n'elu, dabere na ụkpụrụ nke ikpe ziri ezi mweghachi. Nke a dị iche na ụdị ikpe nke ọdịda anyanwụ nke dabere na usoro nkwụghachi ma ọ bụ ntaramahụhụ. Akwụkwọ akụkọ a na-atụ aro ka e were usoro e ji edozi esemokwu ọdịnala na-edozi esemokwu ehi na ndị ọrụ ugbo. N'ime usoro ọdịnala ndị a bụ nkwụghachi nke ndị omempụ mejọrọ na iweghachi ndị omempụ n'ime obodo iji wulite mmekọrịta mebiri emebi na iweghachi nkwekọrịta n'ime obodo ndị ọ metụtara. Mmejuputa iwu ndị a nwere uru iwulite udo na mgbochi esemokwu.
Ọ bụ ezie na usoro ọdịnala na-enweghị mmejọ, uru ha enweghị ike ịgbachitere na nsogbu nchekwa dị ugbu a nke mba ahụ chọtara onwe ya. Ụzọ a dị n'ime ime mkpebi esemokwu kwesịrị ka a nyochaa ya. Usoro ikpe ziri ezi nke dị n'Ebe Ọdịda Anyanwụ na mba ahụ egosila na ọ naghị arụ ọrụ na enweghị ike idozi esemokwu a na-adịgide adịgide. Nke a bụ akụkụ n'ihi na otu abụọ ahụ enwekwaghị okwukwe na ụlọ ọrụ Western. Usoro ụlọ ikpe na-emebi usoro ihe mgbagwoju anya na ihe ndị a na-atụghị anya ya, na-elekwasị anya na mmejọ na ntaramahụhụ n'otu n'otu. Ọ bụ n'ihi ọrịa ndị a niile ka ndị otu mba Afrịka hiwere Panel of the Wise iji nyere aka n'ịgbasa esemokwu na kọntinent ahụ.
Enwere ike inyocha ụzọ edozi esemokwu ọdịnala dị ka ihe ọzọ maka idozi esemokwu ndị ọzụzụ atụrụ na ndị ọrụ ugbo. Site n'inye ohere ntụkwasị obi maka ịchọta eziokwu, nkwupụta, ịrịọ mgbaghara, mgbaghara, nkwụghachi ụgwọ, mweghachi, imekọrịta ihe na iwulite mmekọrịta, nkwekọ na mmekọrịta mmadụ na ibe ma ọ bụ nha anya ọha ga-eweghachite.
Ka o sina dị, enwere ike iji nchikota nke ndị obodo na ndị ọdịda anyanwụ ụdị mkpebi esemokwu n'akụkụ ụfọdụ nke usoro nhazi esemokwu nke ndị ọzụzụ atụrụ na ndị ọrụ ugbo. A na-atụkwa aro ka ndị ọkachamara n'ihe gbasara omenala na iwu Sharia ga-etinye n'ime usoro mkpebi. Ụlọ ikpe omenala na nke Sharia nke ndị eze na ndị isi nwere ikike ziri ezi na usoro ụlọikpe dị n'Ebe Ọdịda Anyanwụ kwesịrị ịnọgide na-adị ma na-arụ ọrụ n'akụkụ.
References
Adekunle, O., & Adisa, S. (2010). Ọmụmụ ihe gbasara mmụọ phenomenological nke ndị ọrụ ugbo na ndị na-achị ehi na-alụ ọgụ na ugwu etiti Nigeria, Akwụkwọ akụkọ nke echiche ọzọ na Social Sciences, 2 (1), 1-7.
Blench, R. (2004). Ihe onwunwe eke cna-emegbu na north-central Nigeria: Akwụkwọ ntuziaka na ikpe ọmụmụ. Cambridge: Mallam Dendo Ltd.
Boege, V. (2011). Enwere ike na oke nke ụzọ ọdịnala na iwulite udo. Na B. Austin, M. Fischer, na HJ Giessmann (Eds.), Na-aga n'ihu mgbanwe mgbanwe. Ndị Berghof akwụkwọ ntuziaka 11. Opladen: Ndị na-ebi akwụkwọ Barbara Budrich.
Braimah, A. (1998). Omenala na ọdịnala na mkpebi esemokwu. Na CA Garuba (Ed.), ikike ụlọ maka njikwa nsogbu na Africa. Lagos: Gabumo Publishing Company Ltd.
Burgess, G., & Burgess, H. (1996). Usoro usoro iwu ọgụ na-ewu ewu. Na G. Burgess, & H. Burgess (Ed.), N'ofè Consortium nyocha esemokwu esemokwu. Ewetara na http://www.colorado.edu/conflict/peace/essay/con_conf.htm
Giddens, A. (1991). Oge a na njirimara onwe onye: Onwe na ọha mmadụ n'oge a. Palo Alto, CA: Standord University Press.
Gueye, AB (2013). Mpụ ahaziri ahazi na Gambia, Guinea-Bissau, na Senegal. Na EEO Alemika (Ed.), Mmetụta mpụ ahaziri ahazi na ọchịchị na West Africa. Abuja: Friedrich-Ebert, Stifung.
Homer-Dixon, TF (1999). Gburugburu ebe obibi, ụkọ na ime ihe ike. Princeton: Mahadum Press.
Ingawa, SA, Tarawali, C., & Von Kaufmann, R. (1989). Ebe nchekwa ihe ịta nri na Nigeria: Nsogbu, atụmanya, na atụmatụ amụma (Akwụkwọ netwọk no. 22). Addis Ababa: International anụ ụlọ Center for Africa (ILCA) na African Animals Policy Analysis Network (ALPAN).
International Crisis Group. (2017). Ndị na-achị ehi megide ndị ọrụ ugbo: Naijirịa na-agbasa n'agha na-egbu egbu. Akụkọ Africa, 252. Ewepụtara na https://www.crisisgroup.org/africa/west-africa/nigeria/252-herders-against-farmers-nigerias-expanding-deadly-conflict
Irani, G. (1999). Usoro mgbasa ozi Islam maka esemokwu Middle East, Middle East. Nyocha nke Ihe gbasara mba (MERIA), 3(2), 1-17.
Kariuki, F. (2015). Mkpebi esemokwu sitere n'aka ndị okenye n'Africa: ihe ịga nke ọma, ihe ịma aka na ohere. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3646985
Eze-Irani, L. (1999). Ritual nke ime n'udo na usoro nke ike na post-agha Lebanon. Na IW Zartman (Ed.), Ọgwụgwọ ọdịnala maka esemokwu ọgbara ọhụrụ: ọgwụ ọgụ ọgụ Africa. Boulder, Co: Lynne Rienner Publisher.
Kukah, MH (2018). Eziokwu gbajiri agbaji: Ọchịchọ Naịjiria na-achọghị maka njikọta mba. Akwụkwọ e nyere na nkuzi ọgbakọ ọgbakọ nke iri abụọ na itoolu na iri atọ nke Mahadum Jos, 22 Juun.
Lederach, JP (1997). Ime udo: Nkwekọrịta na-adịgide adịgide na obodo kewara ekewa. Washington, DC: Ụlọ Ọrụ Udo nke United States.
Mailafia, O. (2018, Mee 11). Mgbukpọ, ịchịisi, na ike na Nigeria. Ụbọchị azụmahịa. Ewetara na https://businessday.ng/columnist/article/genocide-hegemony-power-nigeria/
Ofuoku, AU, & Isife, BI (2010). Ihe kpatara, mmetụta na mkpebi nke ndị ọrụ ugbo na ndị na-achị ehi na-alụ ọgụ na steeti Delta, Nigeria. Agricultura Tropica et Subtropica, 43 (1), 33-41. Ewepụtara na https://agris.fao.org/agris-search/search.do?recordID=CZ2010000838
Ogbeh, A. (2018, Jenuarị 15). Ndị Fulani na-achị ehi: Ndị Naijiria ghọtahiere ihe m bu n’obi na-achị ehi – Audu Ogbeh. Akwụkwọ akụkọ kwa ụbọchị. Ewepụtara na https://dailypost.ng/2018/01/15/fulani-herdsmen-nigerians-misunderstood-meant-cattle-colonies-audu-ogbeh/
Okechukwu, G. (2014). Nyocha nke usoro ikpe ziri ezi na Africa. In A. Okolie, A. Onyemachi, & Areo, P. (Eds.), Ọchịchị na iwu n'Africa: Okwu dị ugbu a na nke na-apụta. Abakalik: Willyrose & Appleseed Publishing Coy.
Okoli, AC, & Okpaleke, FN (2014). Nhi ehi na okwu nchekwa na Northern Nigeria. Akwụkwọ akụkọ International nke Liberal Arts na Social Science, 2(3), 109-117.
Olayoku, PA (2014). Usoro na usoro nke ịta ehi na ime ihe ike ime obodo na Naijiria (2006-2014). IFRA-Nigeria, Usoro akwụkwọ arụ ọrụ n°34. Ewepụtara na https://ifra-nigeria.org/publications/e-papers/68-olayoku-philip-a-2014-trends-and-patterns-of-cattle-grazing-and-rural-violence-in-nigeria- 2006-2014
Omale, DJ (2006). Ikpe ziri ezi na akụkọ ihe mere eme: Nyocha nke 'omenala mweghachi nke Africa' na ụkpụrụ 'ikpe ziri ezi' na-apụta. Akwụkwọ akụkọ African Journal of Criminology and Justice Studies (AJCJS), 2(2), 33-63.
Onuoha, FC (2007). Nbibi gburugburu ebe obibi, ibi ndụ na esemokwu: A na-elekwasị anya na ntinye nke ibelata akụrụngwa mmiri nke ọdọ mmiri Chad maka ugwu-ọwụwa anyanwụ Nigeria. Akwụkwọ Draft, National Defence College, Abuja, Nigeria.
Osaghae, EE (2000). Itinye usoro ọdịnala na ọgụ ọgbara ọhụrụ: ohere na oke. Na IW Zartman (Ed.), Ọgwụgwọ ọdịnala maka esemokwu ọgbara ọhụrụ: ọgwụ ọgụ ọgụ Africa (peeji nke 201-218). Boulder, Co: Lynne Rienner Publisher.
Otite, O. (1999). Na esemokwu, mkpebi ha, mgbanwe na njikwa ha. Na O. Otite, & IO Albert (Eds.), Esemokwu obodo na Naijiria: njikwa, mkpebi na mgbanwe. Lagos: Spectrum Books Ltd.
Paffenholz, T., & Spurk, C. (2006). Obodo obodo, itinye aka na obodo na iwu udo. Social akwụkwọ mmepe, mgbochi esemokwu na nrụzigharị, mba 36. Washington, DC: Otu Bank World. Ewepụtara na https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/822561468142505821/civil-society-civic-engagement-and-peacebuilding
Wahab, AS (2017). Ihe Nlereanya Ụmụ amaala Sudan maka Mkpebi Ọgbaghara: Nnyocha ikpe iji nyochaa mkpa na ntinye nke ụkpụrụ Judiyya na iweghachi udo n'etiti agbụrụ agbụrụ nke Sudan. Akwụkwọ akwụkwọ doctoral. Mahadum Mahadum Newva. Ewetara na NSU Ọrụ, College of Arts, Humanities na Social Sciences - Department of Conflict Resolution Studies. https://nsuworks.nova.edu/shss_dcar_etd/87.
Williams, I., Muazu, F., Kaoje, U., & Ekeh, R. (1999). Esemokwu dị n'etiti ndị na-azụ anụ na ndị ọrụ ugbo na ugwu-ọwụwa anyanwụ Naịjirịa. Na O. Otite, & IO Albert (Eds.), Esemokwu obodo na Naijiria: njikwa, mkpebi na mgbanwe. Lagos: Spectrum Books Ltd.
Zartman, WI (Ed.) (2000). Ọgwụgwọ ọdịnala maka esemokwu ọgbara ọhụrụ: ọgwụ ọgụ ọgụ Africa. Boulder, Co: Lynne Rienner Publisher.
