Nga Taupatupatu Iwi me te Whakapono: Me pehea e Awhina ai
Kupu Whakataki
E mihi kau ana ahau ki a koutou katoa mo to koutou taenga mai, ka nui te mihi ki te Poari o ICERM me ahau. Kei te mihi ahau ki taku hoa, ki a Basil Ugorji, mo tana whakapau kaha ki te ICERM me te awhina tonu, ina koa mo nga mema hou penei i ahau. Ko tana arahi i roto i nga mahi ka taea e au te whakauru ki te roopu. Mo tera, ka nui taku mihi me te koa ki te noho hei mema mo ICERM.
Ko taku whakaaro ko te whakapuaki i etahi whakaaro mo nga taupatupatu a-iwi me te whakapono: me pehea e puta ai, me pehea hoki te whakatau tika. I runga i tera, ka aro ahau ki nga keehi motuhake e rua: Inia me Côte d'Ivoire.
Te ora nei tatou i roto i te hoê ao ta tatou e faaruru ra i te mau ati i te mau mahana atoa, te tahi o ratou tei riro ei mau aroraa u‘ana. Ko enei mahi ka pa te mamae o te tangata, ka waiho he maha nga hua, tae atu ki te mate, nga whara, me te PTSD (Post Traumatic Stress Disorder).
He rereke te ahua o aua pakanga i runga i nga ahuatanga ohaoha, nga ahuatanga o te whenua, nga take kaiao (te nuinga na te kore rawa o te rawa), nga pakanga e pa ana ki te tuakiri penei i te iwi, te matawaka, te whakapono, te ahurea me te maha atu.
I roto ia ratou, ko nga pakanga iwi me nga whakapono he tauira o mua mo te whakakakahu i nga tautohetohe tutu, ara: ko te 1994 Kohuru ki nga Tutsi i Rwanda e 800,000 nga patunga (puna: Marijke Verpoorten); te 1995 Srebenica, ex- Yugoslavia pakanga i mate 8,000 Mahometa (puna: TPIY); te raruraru whakapono i Xinjiang i waenganui i nga Uighurs Mahometa me Hans i tautokohia e te kawanatanga o Haina; ko te whakatoi o nga hapori Kurdish Iraki i te tau 1988(whakamahia i te gaz ki nga iwi Kurdish i te taone nui o Halabja (puna: https://www.usherbrooke.ca/); me nga raruraru a-iwi i Inia…, hei whakaingoa noa i etahi.
Ko enei pakanga he tino uaua, he wero hoki ki te whakatau, hei tauira, ko te pakanga Arab-Iharaira i te Middle East, koinei tetahi o nga pakanga tino roa me te uaua o te ao.
Ka roa ake te roa o aua tu tautohetohe na te mea kua hohonu te pakiaka ki nga korero a nga tupuna; he mea tuku iho, he tino hihiri mai i nga reanga ki tera whakatipuranga, na te mea he wero ki te mutunga. Ka roa pea ka whakaae te tangata ki te haere i runga i nga taumahatanga me te apo o mua.
Ko te nuinga o nga wa, ka whakamahia e etahi kaitōrangapū te karakia me te iwi hei taputapu raweke. Ko enei kaitōrangapū e kīia ana he kaipakihi torangapu e whakamahi ana i te rautaki rereke hei raweke i te whakaaro me te whakawehi i te tangata ma te whakaaro he whakatuma ki a ratou, ki o raatau roopu motuhake ranei. Ko te huarahi anake ki waho ko te whakaute i te wa e hangai ana a ratou tauhohenga ki te ahua whawhai kia ora (puna: François Thual, 1995).
Take of India (Christophe Jaffrelot, 2003)
I te tau 2002, ko te kawanatanga o Gujarat i pa ki te tutu i waenga i te nuinga o nga Hindou (89%) me te hunga iti Mahometa (10%). I mau tonu nga ngangau i roto i nga whakapono, a ka kii ahau kua tino hangahia i Inia. Ko te rangahau a Jaffrelot e whakaatu ana, ko te nuinga o nga wa, ka puta nga ngangau i te po o te pooti na te nui o te pehanga i waenga i nga roopu whakapono, torangapu, a he ngawari hoki mo nga kaitōrangapū ki te whakatenatena i nga kaipōti me nga tautohetohe whakapono. I roto i taua pakanga, ka kiia ko nga Mahometa te tuarima o nga rarangi (he hunga tinihanga) mai i roto, e whakatuma ana i te haumarutanga o nga Hindou i te wa e mahi ana ratou ki a Pakistan. I tera taha, ka horahia e nga roopu a-iwi nga karere whakahē i nga Mahometa, na reira ka hangaia he kaupapa mo te motu mo o raatau painga i nga pooti. Ehara i te mea ko nga roopu torangapu anake te whakapae mo enei ahuatanga na te mea ko nga rangatira o te kawanatanga te kawenga. I roto i tenei momo pakanga, ka kaha nga rangatira o te kawanatanga ki te pupuri i nga whakaaro e pai ana ki a raatau, na reira ka tautoko i te nuinga o nga Hindu. Ko te mutunga mai, he iti rawa, he puhoi hoki nga wawaotanga a nga pirihimana me nga hoia i te wa o nga ngangau, a, i etahi wa ka tae mai i muri i nga pakarutanga me nga pakarutanga nui.
Mo etahi taupori Hindu, ko enei ngangau he waahi ki te ngaki i nga Mahometa, i etahi wa ka tino whai rawa, ka kiia hoki he hunga whai rawa i nga Hindu taketake.
Take o Ivory Coast (Phillipe Hugon, 2003)
Ko te take tuarua e hiahia ana ahau ki te matapaki ko te pakanga i Côte d'Ivoire mai i te tau 2002 ki te 2011. He apiha takawaenga ahau i te wa i hainatia ai e te kawanatanga me te hunga tutu te whakaaetanga rangimarie i Ouagadougou i te 4 o Maehe 2007.
Ko tenei pakanga kua kiia he pakanga i waenganui i nga Dioula Muslim no Te Tai Tokerau me nga Karaitiana mai i te Tonga. Mo nga tau e ono (2002-2007), ka wehewehea te whenua ki Te Tai Tokerau, ka nohoia e nga tutu e tautokohia ana e te taupori o Te Tai Tokerau me te Tonga, e whakahaerehia ana e te kawanatanga. Ahakoa te ahua o te pakanga he pakanga iwi ke, me tohu e kore.
I timata te raruraru i te tau 1993 i te matenga o te Perehitini o mua a Félix Houphouët Boigny. Ko tana Pirimia a Alassane Ouattara i hiahia ki te whakakapi i a ia, me te korero mo te kaupapa ture, engari kaore i rite ki tana i whakamahere ai, a, ka whakakapihia ia e te perehitini o te paremata, a Henry Konan Bédié.
Na Bédié ka whakarite i nga pooti e rua tau i muri mai, i te tau 1995, engari i kapea a Alassane Ouattara i te whakataetae (na nga tinihanga ture…).
E ono tau i muri mai, i te tau 1999 i turakina a Bédié i roto i te tukitukitanga i arahina e nga hoia rangatahi o Te Tai Tokerau e piripono ana ki a Alassane Ouattara. Ko nga huihuinga i whai i nga pooti i whakaritea i te 2000 e nga putschists, a ka whakakorehia ano a Alassane Ouattara, ka taea e Laurent Gbagbo te wikitoria i nga pooti.
I muri i tera, i te 2002, he tutu ki a Gbagbo, a ko te tono tuatahi a te hunga tutu ko to ratou whakauru ki roto i te tukanga manapori. I angitu ratou ki te tohe i te kawanatanga ki te whakarite i nga pooti i te tau 2011 i whakaaetia ai a Alassane Ouattara ki te whakauru hei kaitono, katahi ka wikitoria ia.
I roto i tenei take, ko te rapu mana torangapu te take o te pakanga ka huri ki te tutu mau patu, ka mate neke atu i te 10,000 nga tangata. I tua atu, ko te iwi me te haahi i whakamahia noa hei whakapati i te hunga whawhai, ina koa ko te hunga i nga taiwhenua, he hunga iti te matauranga.
I roto i te nuinga o nga taupatupatu a-iwi me nga whakapono, ko te whakaurunga o nga iwi me nga raruraru whakapono he huanga o te hokohoko i te mahi a nga kaipakihi torangapu e whai ana ki te whakakorikori i nga kaiwhaiwhai, nga kaiwhaiwhai me nga rawa. Na reira, ma ratou e whakatau ko tehea taha ka kawea mai e ratou ki te whakatutuki i o raatau whainga.
He aha e taea e tatou?
Kua hoki mai nga rangatira o te hapori ki te huarahi i roto i nga waahi maha whai muri i te korenga o nga kaiarahi torangapu o te motu. He pai tenei. Heoi ano, he huarahi roa tonu ki te whakapakari i te whakawhirinaki me te maia ki waenga i nga taupori o te rohe, a ko tetahi o nga wero ko te kore o nga kaimahi whai tohu ki te whakahaere i nga tikanga whakatau pakanga.
Ka taea e nga tangata katoa te noho hei kaihautu i roto i nga waa pumau, engari, na te maha o nga aitua e tupu tonu ana, he mea nui ki te whiriwhiri i nga kaiarahi whai mana mo te hapori me nga whenua. Ko nga kaiarahi ka taea te whakatutuki i a raatau kaupapa.
Opaniraa
E mohio ana ahau he maha nga whakaheinga o tenei tuhinga whakapae, engari ko taku hiahia kia mau tonu tatou ki tenei: ko nga hihiri i roto i nga tautohetohe ehara i te mea ka puta i te tuatahi. Tera pea me keri hohonu tatou i mua i te maarama he aha te tino whakakao i nga pakanga. I te nuinga o nga wa, ka whakamahia noa nga tautohetohe a-iwi ki te hipoki i etahi wawata me nga kaupapa torangapu.
Na ko ta tatou kawenga hei hohou i te rongo ki te tautuhi i roto i nga pakanga kotahi ko wai nga kaiwhakaari e tipu haere ana me o raatau hiahia. Ahakoa ehara i te mea ngawari, he mea nui ki te whakangungu me te tiri i nga wheako ki nga kaiarahi hapori hei aukati i nga tautohetohe (i nga keehi tino pai) ki te whakatau ranei i nga waahi kua piki kee.
I runga i tera korero, e whakapono ana ahau he huarahi pai a ICERM, International Centre for Ethno-Religious Mediation, hei awhina i a tatou ki te whakatutuki i te oranga tonutanga ma te whakakotahi i nga tohunga, nga kaiarahi torangapu me nga kaiarahi hapori ki te tiri matauranga me nga wheako.
Ka mihi atu ki a koe mo to whakaaro, a ko taku tumanako ka waiho tenei hei turanga mo a tatou korero. A ka mihi ano mo te manaaki i ahau i runga i te roopu me te tuku i a au kia uru atu ki tenei haerenga whakamiharo hei hohou rongo.
Mo te Tumuaki
Ko Yacouba Isaac Zida he apiha matua o te ope hoia o Burkina Faso i te tohu Tianara.
I whakangungua ia ki nga whenua maha tae atu ki Morocco, Cameroon, Taiwan, France, me Kanata. I uru ano ia ki tetahi kaupapa Mahi Motuhake i te Whare Wananga i Tampa, Florida, United States.
I muri i te whakaohooho a te iwi i Burkina Faso i te Oketopa 2014, i tohua a Mr. Zida e te ope taua hei Tumuaki mo te Kawanatanga mo Burkina Faso hei arahi i te whakawhitiwhiti korero i puta ai te tohu o tetahi tangata taangata hei kaiarahi whakawhiti. I te marama o Whiringa-a-rangi 2014 ka tohua a Zida hei Pirimia e te kawanatanga a-iwi.
I heke ia i te Hakihea 2015 i muri i tana whakahaere i nga pooti kore utu kua mahia e Burkina Faso. Mai i te Hui-tanguru 2016 kua noho a Mr. Zida ki Ottawa, Kanata, me tona whanau. Ka whakatau ia ki te hoki ki te kura mo te tohu Ph.D. i roto i te pakanga Akoranga. Ko ana hiahia rangahau e aro ana ki te whakatumatuma i te rohe o Sahel.
