Ki te Whakaaetanga Iwi-Religious Peaceful Co-Existence in Nigeria
Abstract
Ko nga korero torangapu me nga korero a te hunga pāpāho e kaha ana i nga korero kawa o te whakapono taketake otira i roto i nga whakapono a Aperahama e toru o Ihirama, Karaitiana me nga Hurai. Ko tenei korero nui he mea whakakorikoria e te whakaaro pohewa me te tukinga tuturu o te tuhinga a te iwi i whakatairangatia e Samuel Huntington i te mutunga o te 1990s.
Ka tango tenei pepa i te huarahi tātari take i roto i te tirotiro i nga pakanga iwi-whakapono i Nigeria, katahi ka huri mai i tenei whaikorero e mau ana ki te whakatau i tetahi take mo te tirohanga honohono e kite ana i nga whakapono Aperahamic e toru e mahi tahi ana i roto i nga horopaki rereke ki te uru atu me te tuku otinga ki nga raruraru hapori, torangapu, ohaoha me nga tikanga ahurea i roto i te horopaki rohe o nga whenua rereke. No reira, hei utu mo te korero whakakino ki te mauahara mo te mana rangatira me te mana rangatira, ka tohe te pepa mo tetahi huarahi e turaki ana i nga rohe o te noho tahi i runga i te rangimarie ki te taumata hou.
Kupu Whakataki
I roto i nga tau tae noa ki tenei ra, he maha nga Mahometa puta noa i te ao kua kite i nga ahuatanga o te tautohetohe hou i Amerika, Uropi, Awherika, me Nigeria otira mo Ihirama me nga Mahometa me pehea te whakahaeretanga o tenei tautohetohe na roto i nga mahi purongo me te whakaeke whakaaro. No reira, he iti noa iho te kii ko Ihirama kei runga i te muramura o nga korero o naianei, a, kaore i te pohehe te nuinga o te ao whakawhanake (Watt, 2013).
He mea nui ki te whakahua ko Ihirama mai i nga wa onamata i roto i te reo koretake e whakanui ana, e whakaute ana, e pupuri ana i te oranga tapu o te tangata. E ai ki te Qur'an 5:32, e kii ana a Allah "... I whakaritea e matou mo nga tamariki a Iharaira ko te tangata e whakamate ana i te wairua ki te kore (hei whiu) mo te kohuru, mo te horapa kino ranei i runga i te whenua ka rite ki te whakamate i nga tangata katoa; a ko te tangata e whakaora ana ka rite ki te mea kua hoatu e ia he ora ki nga tangata katoa…” (Ali, 2012).
Ko te waahanga tuatahi o tenei pepa e whakaatu ana i te tino wetewete i nga momo pakanga iwi-whakapono i Nigeria. Ko te wahanga tuarua o te pepa e korero ana mo te hononga i waenganui i te Karaitiana me Ihirama. Ko etahi o nga kaupapa matua me nga ahuatanga o mua e pa ana ki nga Mahometa me nga tauiwi hoki e korerohia ana. A ko te wahanga tuatoru ka whakaoti i te matapaki me te whakarapopototanga me nga taunakitanga.
Nga Taupatupatu Whakapono-Ethno i Nigeria
Ko Nigeria he whenua iwi maha, ahurea maha me nga iwi maha, neke atu i te wha rau nga iwi iwi e hono ana ki te maha o nga huihuinga whakapono (Aghemelo & Osumah, 2009). Mai i te tekau tau atu i 1920, he maha nga tautohetohe a nga iwi-whakapono i roto i nga rohe o te raki me te tonga na te mapi ara ki tona mana motuhake i puta mai i nga taupatupatu me te whakamahi i nga patu kino penei i te pu, te pere, te kopere me te machete, a ka mutu. i roto i nga pakanga a-iwi mai i te tau 1967 ki te 1970 (Best & Kemedi, 2005). I te tekau tau atu i 1980, i whiua a Nigeria (te kawanatanga o Kano) e te pakanga a Maitatsine intra-Muslim i whakahaerea e tetahi tohunga o Cameroonian nana i patu, i haukotia, i whakangaro i nga rawa neke atu i te maha miriona naira.
Ko nga Mahometa te hunga i mate nui i te whakaekenga ahakoa he iti noa nga tangata ehara i te Mahometa i pa mai ano (Tamuno, 1993). I whakawhānuihia e te roopu Maitatsine tana kino ki etahi atu whenua penei i Rigassa / Kaduna me Maiduguri / Bulumkutu i 1982, Jimeta / Yola me Gombe i 1984, Zango Kataf raruraru i Kaduna State i 1992 me Funtua i 1993 (Best, 2001). Ko nga whakaaro o te roopu kei waho rawa atu i te awa matua o nga whakaakoranga Ihirama a ko te tangata e whakahē ana ki nga whakaakoranga o te roopu ka noho hei kaupapa whakaeke me te patu.
I te tau 1987, i pakaru mai nga raruraru i waenga i nga whakapono me nga iwi i te raki penei i nga raruraru Kafanchan, Kaduna me Zaria i waenganui i nga Karaitiana me nga Mahometa i Kaduna (Kukah, 1993). Ko etahi o nga pourewa rei i riro ano hei whare tapere o te tutu mai i 1988 ki 1994 i waenga i nga akonga Muslim me Karaitiana penei i te Whare Wananga o Bayero Kano (BUK), te Whare Wananga o Ahmadu Bello (ABU) Zaria me te Whare Wananga o Sokoto (Kukah, 1993). Ko nga pakanga iwi-whakapono kaore i heke engari ka hohonu ake i te tekau tau atu i 1990 otira ki te rohe o te whitiki waenganui penei i nga pakanga i waenganui i te Sayawa-Hausa me te Fulani i Tafawa Balewa Rohe Kawanatanga o Bauchi State; ko nga Hapori Tiv me Jukun i Taraba State (Otite & Albert, 1999) me waenganui i te Bassa me Egbura i Nasarawa State (Best, 2004).
Ko te rohe o te tonga-ma-tonga kaore i tino parea mai i nga pakanga. I te tau 1993, ka puta he ngangau kino na te whakakorenga o nga pooti o Hune 12, 1993 i toa ai a Moshood Abiola kua mate, me te whakaaro o ona whanaunga ko te whakakore i te tika me te whakakahore i to ratou wa ki te whakahaere i te whenua. Na tenei i puta he tukinga kino i waenga i nga tari haumaru o te kawanatanga o te kawanatanga o Nigeria me nga mema o te O'dua Peoples' Congress (OPC) e tohu ana i nga whanaunga Yoruba (Best & Kemedi, 2005). I muri mai ka horahia he pakanga rite ki te tonga-tonga me te tonga-ma-rawhiti o Nigeria. Hei tauira, ko nga Egbesu Boys (EB) i te tonga-tonga o Nigeria i mua i noho hei roopu ahurea Ijaw me te roopu whakapono engari i muri mai ka noho hei roopu hoia i whakaeke i nga whare a te kawanatanga. Ko ta ratou mahi, i kii ratou i whakamohiohia e te torotoro me te whakamahi i nga rawa hinu o taua rohe e te Kawanatanga o Nigeria me etahi umanga maha hei whakapohehe i te tika i roto i te Niger Delta me te whakakore i te nuinga o nga tangata whenua. Ko te ahua kino i puta ake nga roopu hoia penei i te Movement for the Emancipation of the Niger Delta (MEND), Niger Delta People's Volunteer Force (NDPVF) me Niger Delta Vigilante (NDV) me etahi atu.
Kaore i rereke te ahuatanga ki te tonga-rawhiti i te wa e whakahaerehia ana nga Bakassi Boys (BB). I hangaia te BB hei roopu mataara me te whainga anake ki te tiaki me te whakarato i te haumarutanga mo nga kaipakihi Igbo me o raatau kaihoko mai i nga whakaeke korekore a nga kaipahua mau patu na te kore e taea e nga pirihimana o Nigeria ki te whakatutuki i tana kawenga (HRW & CLEEN, 2002 :10). Mai i te tau 2001 ki te tau 2004 i Plateau State, he whenua noho humarie i tae mai ki tenei wa, he nui nga raruraru a nga iwi-whakapono i waenga i te nuinga o nga Mahometa Fulani-Wase he hepara kau me nga hoia Taroh-Gamai he Karaitiana te nuinga me nga piripono ki nga karakia tuku iho o Awherika. Ko nga mea i timata i te timatanga ko nga whawhai a te tangata whenua-a-iwi i muri mai ka mutu ki te pakanga whakapono i te wa i whakamahia ai e nga kaitōrangapū te ahuatanga ki te whakatau i nga kaute me te kaha ake ki o raatau hoa torangapu (Global IDP Project, 2004). Ko te tirohanga poto ki te hitori o nga aitua-a-iwi i Nigeria he tohu mo te meka ko nga aitua i Nigeria kua tae ki nga tae whakapono me nga momo iwi, he rereke ki te ahua o te ahua o te ahua o te ahua o te whakapono.
Nohonga i waenganui i te Karaitiana me Ihirama
Karaitiana-Muslim: Nga Kaitito ki te Whakapono a Aperahama mo te Whakapono Monotheism (TAUHID)
Ko te Karaitiana me te Ihirama he takenga mai i roto i te korero mo te whakapono kotahi i kauwhautia e te Poropiti Ibrahim (Abraham) te rangimarie ki runga ki a ia (pboh) ki te tangata i tona wa. Ua titau manihini oia i te taata i te Atua hoê roa mau e ia faatiamâ i te taata i te faatîtîraa a te taata i te taata; ki te pononga a te tangata ki te Atua Kaha Rawa.
Ua pee te Peropheta faaturahia a Allah, Isa (Iesu Mesia) (pboh) i te e‘a mai tei faaitehia i roto i te New International Version (NIV) o te Bibilia, Ioane 17:3 “Teie hoi te ora mure ore, ia ite ratou ia oe; te Atua mau ra, e o Iesu Mesia ta oe i tono mai.” I roto i te tahi atu tuhaa o te NIV o te Bibilia, te na ô ra te Mareko 12:32 e: “E te orometua,” o ta te taata ïa i pahono. “E tika ana tau e kii ana he kotahi te Atua, kahore ke atu ko ia anake” (Bible Study Tools, 2014).
Ua pee atoa te Peropheta Muhammad (pboh) i te hoê â poroi no te ao atoa nei ma te puai, te itoito e te huru maitai i mauhia i roto i te Glorious Qur'an 112:1-4: “Mea atu: Ko Allah te Kotahi me te ahurei; Allah Ko wai e kore e mate ki tetahi, e matea ana e te katoa; Kahore ia i whanau, kahore ano i whanau. Karekau hoki he rite ki a ia” (Ali, 2012).
He kupu noa i waenganui i nga Mahometa me nga Karaitiana
Ahakoa a Ihirama, Karaitiana ranei, ko te mea noa ki nga taha e rua ko te hunga e piri ana ki nga whakapono e rua he tangata, a, na te aitua ano hoki e hono tahi ratou hei Nigeria. Te here nei te feia pee i na haapaoraa e piti i to ratou fenua e te Atua. I tua atu, he tangata tino manaaki, he tangata aroha hoki nga tangata o Nigeria. He pai ki a ratou te noho pai ki a ratou ano me etahi atu tangata o te ao. I kitea i enei wa ko etahi o nga taputapu kaha e whakamahia ana e te hunga mahi kino ki te whakapataritari i te riri, te mauahara, te wehewehe me te whawhai a iwi ko te iwi me te whakapono. I runga ano i te taha o te wehenga no tetahi taha, kei reira tonu te hiahia o tetahi taha ki te whai ringa ki runga ki tetahi. Engari ko te Atua Kaha Rawa te whakatupato i nga tangata katoa i roto i te Qur'an 3:64 ki te "Mea atu: E nga tangata o te Pukapuka! Kia rite ta matou ki ta koutou, kia kaua e karakia ki tetahi, ki te Atua anake; tei tu, no roto mai ia tatou nei, e te mau fatu e te mau taata turu i te Atua.” Ki te hoki mai ki muri, ka kii koe: “Kia whakaatu mai kei te tuohu matou (te iti rawa) ki te Hiahia o te Atua” ki te eke ki tetahi kupu noa kia anga whakamua te ao (Ali, 2012).
Ka rite ki nga Mahometa, ka whakahau matou i o matou tuakana Karaitiana kia mohio pono ki o matou rereketanga me te maioha ki a raatau. Ko te mea nui, me aro atu tatou ki nga waahi e whakaae ana tatou. Me mahi tahi tatou ki te whakapakari i o tatou hononga kotahi me te hoahoa i tetahi tikanga e taea ai e tatou te mihi tahi ki o tatou wahanga tautohetohe me te whakaute tetahi ki tetahi. I a matou he Mahometa, ka whakapono matou ki nga Poropiti me nga Karere o Allah o mua, kaore he wehewehenga i waenganui ia ratou. Na mo tenei, ka whakahau a Allah i roto i te Qur'an 2: 285: "Mea atu: 'E whakapono ana matou ki a Allah me nga mea i whakakitea mai ki a matou me nga mea i whakakitea ki a Aperahama raua ko Ihimaera, ki a Ihaka, ki a Hakopa me ona uri, me nga whakaakoranga i I hoatu e Allah ki a Mohi raua ko Ihu me etahi atu Poropiti. E kore matou e wehewehe i tetahi o ratou; ki a ia hoki tatou ka tuku atu” (Ali, 2012).
Kotahitanga i roto i te Kanorau
Ko nga tangata katoa he mea hanga na te Atua Kaha Rawa mai ano i a Arama (Kia mau te rangimarie) tae noa ki nga whakatupuranga o naianei me nga whakatupuranga kei te heke mai. Ko nga rereketanga o o tatou tae, o nga waahi matawhenua, o nga reo, o nga karakia me nga tikanga i roto i era atu ko nga whakaaturanga o te kaha o te iwi tangata e kiia ana i roto i te Qur'an 30:22 penei "...Ko ana tohu te hanganga o nga rangi me te whenua me te rereketanga o o arero me o tae. Ina koa, he tohu kei roto mo te hunga mohio” (Ali, 2012). Hei tauira, e kii ana te Qur'an 33:59 he wahanga o te herenga whakapono a nga wahine Ihirama ki te mau Hijab i te iwi whanui kia "...Ka taea te mohio me te kore e tukinotia..." (Ali, 2012). Ahakoa ko nga tane Mahometa e tika ana kia mau tonu o ratou ira tane ki te pupuri pahau me te kuti i o ratou ngutu ki te rereke mai i te hunga ehara i te Mahometa; kei te watea te hunga o muri ki te tango i o raatau ake momo kakahu me o raatau tuakiri me te kore e takahi i nga mana o etahi atu. Ko enei rereketanga ka taea e te tangata te mohio tetahi ki tetahi, me te mea nui ake, ki te mohio ki te tino tikanga o to ratou hanganga.
Ua parau te Peropheta Muhammad, (pboh): “O te taata e aro i raro a‘e i te hoê reva no te turu i te hoê mana‘o amui e aore ra no te pahono i te piiraa a te hoê tumu parau aore ra no te tauturu i te hoê tumu parau e ua haapohehia oia, e pohe to ’na i roto i te tumu kuare” (Robson, 1981). No te haapapu i te faufaaraa o te parau i faahitihia a‘enei, e mea tano ia faahiti i te hoê papairaa mo‘a o te Qur’an i reira te Atua e faahaamana‘o ai i te huitaata e e huaai ratou paatoa no te hoê noa metua tane e mama. Ua haapoto te Atua, tei teitei roa i te hoêraa o te taata i roto i te Qur'an 49:13 i roto i teie hi'oraa: “E te taata! I hanga koutou katoa e matou i roto i te tane, i te wahine; He pono ko te tino rangatira o koutou i te aroaro o Allah ko te tangata tino wehi ki te Atua. He pono ko Allah te mohio, te mohio ki nga mea katoa” (Ali, 2012).
E kore e he rawa ki te kii ko nga Mahometa i te Tonga o Nigeria kaore i whiwhi i nga mahi tika mai i o raatau hoa otira ko era i roto i nga kawanatanga me nga umanga motuhake. He maha nga keehi o te tukino, te whakatoi, te whakapataritari me te patunga o nga Mahometa i te Tonga. Hei tauira, he maha nga Mahometa i tapaina ki nga tari a te kawanatanga, i nga kura, i nga waahi maakete, i nga tiriti me nga kaainga ko "Ayatollah", "OIC", "Osama Bin Laden", "Maitatsine", "Sharia" me tata nei "Boko Haram." He mea nui ki te whakahua ko te ngawari o te manawanui, te noho me te manawanui e whakaatuhia ana e nga Mahometa ki te Tonga o Nigeria ahakoa nga raru e pa ana ki a raatau, he mea whai hua ki te noho tahi o te taha ki te Tonga o Nigeria.
Ahakoa tera, kei a tatou te kawenga ki te mahi tahi ki te tiaki me te tiaki i to tatou oranga. Ia na reira tatou, e tia ia tatou ia ape i te haavîraa u‘ana; kia tupato ma te mohio ki o tatou rereketanga whakapono; whakaatu i te taumata teitei o te maramatanga me te whakaute tetahi ki tetahi kia rite ai te whai waahi ki nga tangata katoa kia noho pai ai nga tangata o Nigeria ahakoa o ratou iwi me o ratou hononga whakapono.
Te noho tahi i runga i te rangimarie
Kare e taea te whakawhanaketanga me te tipuranga i roto i tetahi hapori e raru ana. Ko Nigeria hei iwi e pa ana ki tetahi wheako whakamataku i roto i nga ringaringa o nga mema o te roopu Boko Haram. Ko te whakatumatuma o tenei roopu kua pa te kino ki te hinengaro o Nigeria. Ko nga hua kino o nga mahi kino a te roopu ki nga waahanga-a-iwi, torangapu, ohaoha hoki o te whenua kaore e taea te tatau i runga i nga mate.
Ko te nui o nga oranga harakore me nga rawa i ngaro ki nga taha e rua (ara Mahometa me Karaitiana) na nga mahi kino me nga mahi kino a tenei roopu kaore e taea te tika (Odere, 2014). Ehara i te mea he tapu engari he kino te tangata ki te kii. Ahakoa e maiohatia ana nga mahi nunui a te Kawanatanga Federal o Nigeria i roto i tana mahi ki te rapu otinga pumau mo nga wero haumarutanga o te whenua, me whakanuia e ia tana kaha me te whai waahi ki nga huarahi katoa tae atu engari kaua e iti ki te whakauru i te roopu ki nga korero whai kiko i roto i te Qur'an 8:61 "Ki te anga ratou ki te rangimarie, whakaangahia koe ki reira, me te whakawhirinaki ki a Allah. He pono, ko ia te Rongo-katoa, te mohio ki nga mea katoa” kia kookiritia ai te ngangau o te riri o naianei (Ali, 2012).
Ngā tūtohutanga
Te Tiakitanga o te Tikanga Whakapono
Te tapao ra te hoê taata e mea paruparu te mau faanahoraa a te ture no te tiamâraa no te haamoriraa, te faaiteraa i te pae faaroo e te mau titauraa i roto i te tuhaa 38 (1) e (2) o te 1999 Constitution of the Federal Republic of Nigeria. Na reira, he hiahia ki te whakatairanga i te huarahi e pa ana ki nga tika tangata ki te tiaki i te herekoretanga whakapono i Nigeria (US Department of States' Report, 2014). Ko te nuinga o nga raruraru, nga taupatupatu me nga ahi ka puta mai i te tonga-hauauru, tonga-tonga me te tonga-ma-te-rawhiti i waenga i nga Karaitiana me nga Mahometa i Nigeria, na te tino mahi kino o te mana takitahi me te mana roopu o nga Mahometa i tera wahanga o te motu. Ko nga raruraru i te Taitokerau-ma-rawhiti, te Raki-ma-Rawhiti me te Raki-pokapoka hoki e kii ana i te kaha kino o nga mana o nga Karaitiana ki tera takiwa o te motu.
Te Whakatairanga i te Whakaaetanga Whakapono me te Whakanoho i nga Whakaaro Whakahē
I Nigeria, na te kore e whakaae ki nga whakaaro whakahē a te hunga e mau ana ki nga karakia nui o te ao, kua wera te kawanatanga me te raruraru (Salawu, 2010). Me kauhau me te whakatairanga nga rangatira o te Haahi me te hapori i te noho whakararu o te iwi-whakapono me te noho ki nga whakaaro whakahē hei waahanga o nga tikanga whakahohonu i te noho tahi me te noho pai o te whenua.
Te whakapai ake i te Whakawhanaketanga Tangata Tangata o Nigeria
Ko te kuaretanga tetahi o nga take i puta ai te rawakore i roto i te nui o nga rawa taiao. Ka honoa ki te piki haere o te reanga kore mahi a nga rangatahi, kei te hohonu haere te taumata o te kuaretanga. Na te katinga tonu o nga kura i Nigeria, kei te koma te punaha matauranga; na reira ka kore e whai waahi nga akonga o Nigeria ki te whiwhi matauranga pai, te whanau hou me te taumata teitei o te ako, ina koa mo nga tikanga rereke mo te whakatau marie o nga tautohetohe me nga tautohetohe (Osaretin, 2013). No reira, ko te hiahia mo nga kawanatanga me nga waahanga motuhake kua whakaritea ki te whakakii tetahi ki tetahi ma te whakapai ake i te whakawhanaketanga whakapaipai tangata o Nigeria ina koa nga taiohi me nga wahine. Ko tenei a sine qua non mo te ekenga o te hapori ahu whakamua, tika me te rangimarie.
Te Whakawhanui i te Karere o te Hoa Pumau me te Aroha Pono
Ko te whakaoho i te mauahara i runga i te ingoa o nga mahi whakapono i roto i nga whakahaere whakapono he ahua kino. Ahakoa he pono ko te Karaitiana me te Ihirama e kii ana i te pepeha "Arohia to hoa tata ano ko koe," engari ka kitea tenei i roto i te pakaru (Raji 2003; Bogoro, 2008). He hau kino tenei e kore e pupuhi i te tangata. Kua tae ki te waa ki te kauwhau i te rongopai pono o te whakahoahoa me te aroha pono. Koinei te waka e kawe ai te tangata ki te kainga o te rangimarie me te haumaru. I tua atu, ko te Kawanatanga Federal o Nigeria me whai waahi atu ma te whakatakoto i nga ture e whakararu ana i te whakaoho kia mauahara a nga whakahaere whakapono, tangata takitahi ranei o te whenua.
Te Whakatairanga i te Tuhituhi Ngaio me te Purongo Taurite
I roto i nga tau tae noa ki tenei ra, kua whakaatuhia e nga rangahau tata nei ko nga korero kino mo nga pakanga (Ladan, 2012) tae atu ki te ahua o tetahi o nga karakia e tetahi waahanga o te hunga pāpāho i Nigeria na te mea i mahi he etahi tangata, i mahi ranei i tetahi mahi whakahe he tohutoro mo aituā me te paheketanga o te noho tahi i roto i te rangimarie i roto i te whenua maha-iwi me te whenua pluralistik pera i a Nigeria. No reira, me u tonu nga whakahaere pāpāho ki nga tikanga o te kairipoata ngaio. Me tino whakatewhatewhahia nga kaupapa, ka wetewetehia, ka taurite hoki nga purongo me te kore o nga whakaaro whaiaro me te whakatoihara o te kairipoata me te whakahaere pāpāho. Ka mahia tenei, karekau tetahi taha o te wehewehenga e whakaaro kaore i tika te mahi.
Te Mahi a nga Whakahaere Whakapono me te Whakapono
Ko nga Roopu Whakapono kore-Kawanatanga (NGO) me nga Whakapono-whakapono (FBO) me whakanui i a raatau mahi hei kaitakawaenga korero me te takawaenga o nga tautohetohe i waenga i nga roopu taupatupatu. I tua atu, me kaha ake ta ratou tautoko ma te whakamohiotanga me te whakamohiotanga ki te iwi mo o ratou tika me nga tika o etahi atu ina koa mo te noho tahi i runga i te rangimarie, te mana tangata me te mana whakapono i waenga i etahi atu (Enukora, 2005).
Te Whakahaerenga Pai me te Kore-kore o nga Kawanatanga i nga taumata katoa
Ko te mahi a te kawanatanga o te Huihuinga kaore i awhina i te ahuatanga; engari kua hohonu ake nga tautohetohe a-iwi-whakapono i waenga i nga iwi o Nigeria. Hei tauira, ko te rangahau e tohu ana ko te kawanatanga e haangai ana ki te wehewehe i te whenua i runga i nga tikanga whakapono kia inaki ai nga rohe i waenga i te Mahometa me te Karaitiana ki etahi wehewehenga iwi me nga tikanga (HRW, 2006).
Ko nga kawanatanga o nga reanga katoa kia eke ki runga ake i te poari, kia kaua e whakawhanaunga ki te tuku i nga utu o te whakahaere pai, kia kitea he tika i roto i o raatau hononga ki o raatau iwi. Me karo ratou (Kawanatanga o nga reanga katoa) i nga mahi whakahaehae me te whakaiti i te tangata i te wa e pa ana ki nga kaupapa whanaketanga me nga kaupapa whakapono o te motu (Salawu, 2010).
Whakarāpopototanga me te Whakamutunga
Ko taku whakapono ko to tatou noho ki tenei waahi iwi maha me te whakapono e kiia nei ko Nigeria ehara i te he, i te kanga ranei. Engari, he mea hanga na te Atua Kaha Rawa hei whakamahi i nga rawa tangata me nga rawa o te whenua hei painga mo te tangata. Na reira, ko te Qur'an 5: 2 me te 60: 8-9 e ako ana ko te kaupapa o te taunekeneke me te whanaungatanga me te tika me te karakia ki te "... Awhina tetahi ki tetahi i runga i te tika me te karakia ..." (Ali, 2012) me te Ko te hunga e kore nei e whawhai ki a koutou i runga i to koutou whakapono, e kore hoki e peia atu i o koutou whenua, e kore te Atua e arai i a koutou ki te mahi aroha ki a ratou. kia tika ta koutou whakahaere ki a ratou: he pono hoki, e aroha ana te Atua ki te hunga e tika ana. Ma te Atua anake e arai i a koutou kia tahuri ki te hoa whawhai ki te hunga e whawhai ana ki a koutou i runga i to koutou whakapono, i peia ai koutou i o koutou whenua, i te awhina i etahi atu ki te pei i a koutou; ki a ratou i runga i te whakahoa, ko ratou, he hunga mahi he! (Ali, 2012).
Tohutoro
AGHEMELO, TA & OSUMAH, O. (2009) Te Kawanatanga me nga Torangapu o Nigeria: He Tirohanga Whakataki. Benin City: Mara Mon Bros & Ventures Limited.
ALI, AY (2012) Ko te Qur'an: He Arataki me te Aroha. (Whakamaoritanga) Te Putanga Tuawha US, Na TahrikeTarsile Qur'an, Inc. Elmhurst, New York, USA.
BEST, SG & KEMEDI, DV (2005) Nga Roopu mau patu me te paopao i roto i nga awa me nga whenua o Plateau, Nigeria. He Panui Tirohanga Whanau Iti, Geneva, Switzerland, wharangi 13-45.
BEST, SG (2001) 'Nga Whakapono me te Whakapono i te Raki o Nigeria.'Te Whare Wananga o Jos Journal of Political Science, 2(3); wh.63-81.
BEST, SG (2004) Te Paopao Hapori Roopu me te Whakahaere Paopao: Ko te Pakanga o Bassa-Egbura i roto i te rohe o Toto Local Government Area, Nasarawa State, Nigeria. Ibadan: John Archers Publishers.
TE MAU MAU HAAPIIRAA BIBILIA (2014) Paipera Hurai Kaoti (CJB) [Homepage o nga taputapu Akoranga Paipera (BST)]. Wātea ā-ipurangi: http://www.biblestudytools.com/cjb/ I uru atu i te Rāpare, 31 o Hōngongoi, 2014.
BOGORO, SE (2008) Te Whakahaeretanga o te Patupatu Whakapono mai i te Tirohanga a te Kaiwhakaako. Huihuinga Tuatahi o te Motu o te Hapori mo nga Akoranga Haumaru me te Mahi (SPSP), 15-18 Pipiri, Abuja, Nigeria.
TE WHAKAARO TANGATA (2002) Turei, Akuhata 20, wh.16.
ENUKORA, LO (2005) Te whakahaere i te tutu a te iwi-whakapono me te rereketanga o te rohe i Kaduna Metropolis, i AM Yakubu et al (eds) Te Ngaru me te Whakahaere Papā i Nigeria Mai i te tau 1980.Vol. 2, wh.633. Baraka Press and Publishers Ltd.
Kaupapa IDP o te Ao (2004) 'Nigeria, Nga Take me te Papamuri: Tirohanga; Plateau State, Epicenter of Unrest.'
GOMOS, E. (2011) I mua i te paunga o nga raru Jos ia tatou katoa i Vanguard, 3rd Hui-tanguru.
Human Rights Watch [HRW] & Centre for Law Enforcement Education [CLEEN], (2002) Ko nga Tamariki Bakassi: Ko te Whakaaetanga o te Kohuru me te Whakamamae. Human Rights Watch 14(5), I totoro i te 30 o Hurae, 2014 http://www.hrw.org/reports/2002/nigeria2/
Tangata Tika Tangata [HRW] (2005) Te tutu i Nigeria, Oil Rich Rivers State i te tau 2004. Pepa Whakamarama. Niu Ioka: HRW. Pepuere.
Tangata Tika Tangata [HRW] (2006) "Ehara i a ratou tenei waahi." Ko te Whakahaehae a te Kawanatanga ki te "Non-Indigene" i Nigeria, 18(3A), pp.1-64.
ISMAIL, S. (2004) Te Mahometa: Ihirama, Ihirama me te Tuakiri Torangapu Kawanatanga me te Atete, 39(4); wh.614-631.
KUKAH, MH (1993) Karakia, Torangapu me te Mana i te Raki o Nigeria. Ibadan: Pukapuka Spectrum.
LADAN, MT (2012) Rerekētanga Ethno-Religious, Recurrent Violence and Peace Building in Nigeria: Focus on Bauchi, Plateau and Kaduna States. He pepa matua i tukuna ki te kauhau/whakatairanga rangahau me nga korerorero mo te kaupapa: Te Rerekētanga, Te Pakanga me te Hanga Te rangimarie Na roto i te Ture i whakaritea e Edinburgh Centre for Constitutional Law (ECCL), Te Whare Wananga o Edinburgh School of Law in association with Centre for Population and Development , Kaduna, i tu ki te Whare o Arewa, Kaduna, Taite, 22 o Noema.
NATIONAL MIRROR (2014) Wenerei, Hurae 30, wh.43.
ODERE, F. (2014) Boko Haram: Wetewete Alexander Nekrassov. Te Motu, Taite, Hurae 31, wh.70.
OSARETIN, I. (2013) Te Pakanga Ethno-Religious Conflict and Peace Building in Nigeria: The Case of Jos, Plateau State. Academic Journal of Interdisciplinary Studies 2 (1), pp. 349-358.
OSUMAH, O. & OKOR, P. (2009) Te whakatinanatanga o nga Whanaketanga Millennium Development Goals (MDGs) me te Haumarutanga Motu: He Whakaaro Rautaki. He whakaaturanga pepa i te 2nd Huihuinga o te Ao mo nga Whanaketanga Mileniuma me nga wero i Awherika i tu ki te Whare Wananga o Delta State, Abraka, Pipiri 7-10.
OTITE, O. & ALBERT, IA, eds. (1999) Nga Pakanga Hapori i Nigeria: Whakahaere, Whakatau me te Huringa. Ibadan: Spectrum, Academic Associates Peace Works.
RAJI, BR (2003) Ko te Whakahaerenga o nga Taupatupatu Ethno-Religious Violent Conflicts in Nigeria: A Case Study of TafawaBalewa and Bogoro Local Government Areas of Bauchi State. Tuhinga Kaore i Whakaputaina I tukuna ki te Institute of African Studies, Whare Wananga o Ibadan.
ROBSON, J. (1981) Mishkat Al-Masabih. English Translation with Explanatory Notes. Volume II, Upoko 13 Pukapuka 24, wh.1022.
SALAWU, B. (2010) Nga Taupatupatu Ethno-Religious i Nigeria: Te Taatari Take me nga Tono mo nga Rautaki Whakahaere Hou, Tuhituhi a te Pakeha mo nga Tikanga-a-Iwi, 13 (3), pp. 345-353.
TAMUNO, TN (1993) Te rangimarie me te tutu i roto i Nigeria: Whakatau Papā i roto i te hapori me te State. Ibadan: Paewhiri mo Nigeria mai i te Kaupapa Motuhake.
TIBI, B. (2002) Ko te Wero o te Kaupapa Tikanga: Ihirama Torangapu me te Ngaru o te Ao Hou. Te Whare Waananga o California Press.
TE TARI O TE KAUPAPA KAUPAPA (2014) "Nigeria: Kaore e whai hua ki te whakakore i te tutu." Te Motu, Taite, Hurae 31, pp.2-3.
WATT, WM (2013) Islamic Fundamentalism and Modernity (RLE Politics of Islamic). Paetukutuku
Ua vauvauhia teie api parau i roto i te International Center for Ethno-Religious Mediation's 1st Annual Conference International Conference on Ethnic and Religious Conflicting Resolution and Peacebuilding i tu i New York City, USA, i te 1 o Oketopa 2014.
taitara: "Ki te Whakaaetanga Whakaaetanga Iwi-a-Kaapono i runga i te rangimarie i Nigeria"
Kaihanga: Imam Abdullahi Shuaib, Kaiwhakahaere Whakahaere / Tumuaki, Zakat and Sadaqat Foundation (ZSF), Lagos, Nigeria.
