Te Tirotiro i nga Tikanga Whakatau Papā tuku iho i roto i te Whakataunga o te Ngangau a Fulani Herdsmen-Farmers i Nigeria
waitara:
Kua pa ki a Nigeria nga raruraru i puta mai i nga pakanga a nga kaipara-kaiahuwhenua i nga waahi rereke o te motu. Ko etahi o nga taupatupatu i ahu mai i te hekenga o nga kaiwhangai hepara mai i te raki ki te puku me te tonga o te motu na te koretake o te rauropi me te whakataetae mo nga whenua whangai me te waahi, tetahi o nga hua o te huringa o te rangi. Ko nga rohe o te raki o te pokapū o Niger, Benue, Taraba, Nasarawa, me Kogi nga waahi o nga pakanga e whai ake nei. Ko te hihiri mo tenei rangahau ko te hiahia ki te huri i o tatou whakaaro ki runga i te huarahi tino pai ki te whakatau, ki te whakahaere ranei i tenei pakanga mutunga kore. Me kaha ki te tuhura i tetahi tikanga e taea ai te kawe i te rongo mauri o te rohe. E tohe ana te pepa ko te tauira o te Tai Hauauru mo te whakatau i nga raruraru kaore i taea te whakatutuki i te raruraru. No reira, me whai huarahi rerekee. Ko nga tikanga tuku iho o nga taupatupatu a Awherika me mahi hei huarahi ke atu i te huarahi whakatau pakanga o te Tai Hauauru ki te whakaputa mai i a Nigeria mai i tenei marumaru. Ko te pakanga a nga kai-ahua me nga kaiahuwhenua he mate kino te ahua e tika ana te whakamahi i nga tikanga tawhito mo te whakataunga tautohetohe a-iwi. Ko nga tikanga o te Tai Hauauru karekau i te tika, karekau hoki i te whai hua, a kua kaha haere te whakatau i nga tautohetohe ki etahi waahi o Awherika. Ko te tikanga tangata whenua mo te whakatau tautohe i roto i tenei horopaki he pai ake na te mea he houhanga hou me te whakaae. Kei runga i te kaupapa o tangata whenua-ki-tangata te mahi takawaenga ma te whai waahi o nga kaumatua i roto i te hapori e mau ana ki nga korero o mua, me era atu mea. Ma te tikanga pakirehua kounga, ka wetewetehia e te pepa nga tuhinga e tika ana ma te whakamahi i te pakanga anga whawhai o te tātari. Ka mutu te pepa me nga taunakitanga hei awhina i nga kaihanga kaupapa here ki a raatau mahi whakawakanga i roto i te whakataunga pakanga a-iwi.
Tikiake tenei Tuhinga
Ko te Tohu Aroha:
Ottoh, FO (2022). Te torotoro i nga tikanga whakatau pakanga tuku iho i roto i te whakataunga o nga pakanga a nga kaipara-aahua Fulani i Nigeria. Journal of Living Together, 7(1), 1-14.
Tuhinga Tuhinga:
@Tuhinga{Ottoh2022}
Title = {Te Tirotiro i nga Tikanga Whakatau Paapatu Tikanga Tuku iho i roto i te Whakataunga o te Whanaketanga a nga Kaiahui a Fulani i Nigeria}
Kaituhi = {Ferdinand O. Ottoh}
Url = {https://icermediation.org/te torotoro i nga tikanga-whakatau-ngakau-tikanga-i-te-whakataunga-o-nga-fulani-kaipara-kaiahuwhenua-riri-i-nigeria/}
ISSN = {2373-6615 (Tā); 2373-6631 (Tuihono)}
Tau = {2022}
Rā = {2022-12-7}
Tuhituhi = {Journal of Living Together}
Rōrahi = {7}
Tau = {1}
Whārangi = {1-14}
Publisher = {International Centre for Ethno-Religious takawaenga}
Wāhi noho = {White Plains, New York}
Putanga = {2022}.
Kupu Whakataki: Te Whakamuri o mua
I mua i te timatanga o te rautau 20, kua timata te pakanga i waenganui i nga kaiwhangai kararehe me nga kaiahuwhenua i roto i nga whitiki savannah o Awherika ki te hauauru (Ofuokwu & Isife, 2010). I roto i te kotahi tekau tau me te haurua kua pahure ake nei i Nigeria, ka kitea te ngaru o te ngaru o te ngaru a Fulani hepara-kaiahuwhenua, i mate ai nga oranga me nga rawa, me te neke atu o nga mano o nga tangata i o ratou kainga. Ka kitea tenei ki nga rautau o nga mahi hepara me a ratou kararehe mai i te rawhiti me te hauauru puta noa i te Sahel, te rohe ahua maroke ki te tonga o te koraha o Sahara kei roto i te whitiki raki rawa atu o Nigeria (Crisis Group, 2017). I roto i nga hitori tata nei, ko te tauraki i nga tau 1970 me 1980 i te rohe o Sahel me te hekenga mai o te tini o nga kaiwhangai hepara ki te rohe ngahere haumako o Awherika ki te Hauauru ka piki ake te raruraru o nga kaiahuwhenua-kaipara. I tua atu, ko te pakanga i puta mai i nga tauhohenga ohorere ki nga whakapataritari me nga whakaeke i whakamaheretia e tetahi roopu ki tetahi atu. Ko te pakanga, pera i era atu o te whenua, kua mau i te ahua hou o te nui o te rahi, e whakaatu ana i te ahua raruraru me te inchoate o te kawanatanga o Nigeria. He mea tenei na te hanganga pehea taurangi predispositional me te tata.
Ko te kawanatanga, i timata mai i te wa i noho motuhake ai a Nigeria mai i te Ingarangi, i mohio ki te raruraru i waenganui i nga kaiwhangai kararehe me nga kaiahuwhenua, a, na te mea i whakamanahia te Ture Rahui Rahui o te tau 1964. I muri mai ka whakawhänuihia te Ture ki tua atu i te whakatairanga i te whanaketanga kararehe. kia uru atu ki te whakamarutanga a-ture mo nga whenua whangai kai mai i nga mahi ahuwhenua, te whakatuu i etahi atu rahui whangai kai me te whakatenatena i nga kaiwhangai mahi hepara haere ki te noho ki nga whenua rahui kai me te uru ki nga kai me te wai, kaua ki te kopikopiko i te tiriti me a ratou kau (Ingawa et al., 1989). Ko nga rekoata empirical e whakaatu ana i te kaha, te nanakia, te nui o nga mate, me te paanga o te pakanga i roto i nga kawanatanga penei i Benue, Nasarawa, Taraba, me era atu. Hei tauira, i waenga i te 2006 me Mei 2014, i tuhia e Nigeria nga pakanga 111 hepara-kaiahuwhenua, e 615 nga mate i roto i te katoa o te 61,314 i mate i te whenua (Olayoku, 2014). Waihoki, i waenganui i te tau 1991 me te 2005, 35 paiheneti o nga raru katoa i korerotia i puta mai i te tautohetohe mo te whangai kau (Adekunle & Adisa, 2010). Mai i te marama o Hepetema 2017, kua piki haere te pakanga, neke atu i te 1,500 nga tangata i mate (Crisis Group, 2018).
Kua rahua te tikanga whakatau pakanga o te Tai Hauauru ki te whakatau i tenei raruraru i waenga i nga kaiwhangai kararehe me nga kaiahuwhenua i Nigeria. Koinei te take e kore ai e taea te whakatau i nga tautohetohe a nga kaiwhai-kaiahuwhenua i roto i te punaha kooti i te Tai Hauauru i Nigeria, na te mea karekau enei roopu e whai waahi ki te punaha whakawa o te Tai Hauauru. Kare te tauira e tuku i nga patunga, i nga roopu ranei ki te whakaputa i o raatau whakaaro me o raatau whakaaro mo te huarahi pai ki te whakahoki i te rangimarie. Ko te tikanga o te whakawakanga he mea uaua ki te whakamahi i tenei keehi me te ahua o te whakatau i te raruraru. Ko te taupatupatu me whai whakaaro i waenganui i nga roopu e rua mo te huarahi tika ki te whakatika i o raatau awangawanga.
Ko te patai nui: He aha te take i mau tonu ai tenei pakanga me te kaha whakamate i enei wa? I te whakautu i tenei patai, ka whai maatau ki te tirotiro i te hanganga pehea take predispositional me te tata. I runga i tenei, he hiahia ki te tuhura i etahi atu tikanga whakatau pakanga hei whakaiti i te kaha me te auau o nga tukinga i waenganui i enei roopu e rua.
Tikanga
Ko te tikanga i whakamahia mo tenei rangahau ko te wetewete korero, he matapaki tuwhera mo te pakanga me te whakahaere pakanga. Ka taea e te whaikorero te wetewete i nga take ohaoha-a-iwi me nga take torangapu e whai mana ana me nga korero o mua, me te whakatakoto anga mo te wetewete i nga raruraru kare e taea te whakahaere. Ka whai waahi ano hoki tenei ki te arotake i nga tuhinga e ora tonu ana mai i te waahi ka kohia, ka wetewetehia nga korero e tika ana. Ko nga taunakitanga tuhinga ka taea te maaramatanga hohonu ki nga take e tirotirohia ana. No reira, ka whakamahia nga tuhinga, pukapuka tuhinga me etahi atu rauemi purongo e tika ana hei tiki korero e tika ana. Ka whakakotahi te pepa i nga tirohanga ariā e whai ana ki te whakamaarama i nga pakanga kaha. Ko tenei huarahi e whakarato ana i nga korero hohonu mo te hunga hanga rangimarie o te rohe (kaumatua) e mohio ana ki nga tikanga, ki nga tikanga, ki nga tikanga me nga kare a te tangata.
Nga Tikanga Whakatau Papā tawhito: He Tirohanga
Ko te raruraru ka puta mai i te whai i nga hiahia rerekee, nga whainga, me nga wawata o te tangata takitahi, o nga roopu ranei i roto i nga taiao-a-iwi me te taiao (Otite, 1999). Ko te raruraru i waenganui i nga kaiwhangai kararehe me nga kaiahuwhenua i Nigeria na te tautohetohe mo te mana kai. Ko te whakaaro mo te whakatau i te pakanga kei runga i te kaupapa o te wawaotanga ki te whakarereke, ki te whakahaere ranei i te huarahi o te pakanga. Ko te whakatau i nga raruraru ka whai waahi mo nga roopu e tautohetohe ana ki te taunekeneke me te tumanako ki te whakaiti i te waahi, te kaha, me nga paanga (Otite, 1999). Ko te whakahaere pakanga he huarahi e whai hua ana ki te tautuhi me te kawe ki nga kaiarahi tepu whiriwhiringa o nga roopu taupatupatu (Paffenholz, 2006). Ka whai waahi ki te whakakorikori i nga tikanga ahurea penei i te manaaki, te whakanui, te tauutuutu, me nga punaha whakapono. Ko enei taputapu ahurea ka tukuna pai ki te whakatau i nga tautohetohe. E ai ki a Lederach (1997), “ko te panoni paopao he huinga matawhānui o nga arotahi mo te whakaahua i te ahua o te pakanga ka puta mai, ka tipu mai i roto, me te kawe mai i nga huringa i roto i te taha whaiaro, te whanaungatanga, te hanganga, me te ahurea, me te whakawhanake i nga whakautu auaha e whakatairanga ana. he huringa marire i roto i aua ahua na roto i nga tikanga kore tutu” (wh. 83).
Ko te huarahi hurihanga pakanga he pai ake i te whakatau na te mea ka whai waahi nga roopu ki te whakarereke me te hanga ano i o raatau hononga ma te awhina a tetahi kaitakawaenga tuatoru. I roto i nga tikanga tuku iho o Awherika, ko nga rangatira o mua, ko nga tohunga nui o nga atua, me nga kaimahi whakahaere whakapono e whakakorikori ana ki te whakahaere me te whakatau i nga pakanga. Ko te whakapono ki te wawaotanga tipua i roto i te pakanga ko tetahi o nga huarahi o te whakatau pakanga me te hurihanga. “Ko nga tikanga tuku iho ko nga hononga hapori kua whakaritea… Ko te whakaturangatanga i konei ko nga hononga kua taunga, kua tino pumau” (Braimah, 1999, p.161). I tua atu, "ko nga tikanga whakahaere raruraru ka whakaarohia he tikanga tuku iho mehemea kua mahia mo te wa roa, kua tipu ake i roto i nga hapori o Awherika kaore i te hua o te kawe mai i waho" (Zartman, 2000, p.7). I whakaahuatia e Boege (2011) nga kupu, "nga tikanga tuku iho" me nga tikanga o te hurihanga pakanga, ko era e whai pakiaka ana i roto i nga hanganga hapori tangata whenua o mua o te koroni, o mua-whakapapa, o mua ranei i nga hapori o mua i te Ao ki te Tonga me te mahi i roto i era. nga hapori mo te wa roa (wh.436).
I wetewetehia e Wahab (2017) tetahi tauira tuku iho i Sudan, te rohe o Sahel me Sahara, me Chad i runga i nga mahi a Judiyya - he wawaotanga tuatoru mo te whakatikatika i te tika me te whakarereke. He mea hanga motuhake tenei mo te hunga noho hepara me nga kaiahuwhenua noho ki te noho tahi i roto i te rangimarie i waenga i nga roopu iwi e noho ana ki te rohe matawhenua kotahi, e mahi tahi ana ranei (Wahab, 2017). Ka whakamahia te tauira Judiyya ki te whakatau i nga take o te kainga me te whanau penei i te whakarere me te tiaki, me nga tautohetohe mo te uru ki nga whenua whangai me te wai. E tika ana hoki mo nga pakanga tutu e pa ana ki te kino o nga rawa, o nga mate ranei, tae atu ki nga pakanga nui i waenga i nga roopu. Ehara tenei tauira i te mea motuhake ki enei roopu Awherika anake. Ka mahia i te Middle East, i Ahia, i whakamahia ano ki Amerika i mua i te whakaekenga me te raupatu. I etahi atu wahi o Awherika, ko etahi atu tauira tangata whenua e rite ana ki a Judiyya kua tangohia hei whakatau i nga tautohetohe. Ko nga kooti o Gacaca i Rwanda he tauira tuku iho o Awherika mo te whakatau pakanga i whakapumautia i te tau 2001 i muri i te kohuru i te tau 1994. Ko te kooti o Gacaca kaore i aro noa ki te tika; ko te houhanga rongo kei te pokapū o ana mahi. He huarahi whai waahi, he mahi auaha i roto i te whakahaeretanga o te whakawa (Okechukwu, 2014).
Inaianei ka taea e tatou te whai i te ara ariā mai i nga ariā o te tutu-a-taiao me te whawhai pai ki te whakatakoto i te turanga pai mo te maarama ki te take e tirotirohia ana.
Tirohanga Whakapono
Ko te ariā o te tutu-a-taiao ka ahu mai i tona turanga epistemological mai i te tirohanga rauropi torangapu i whakawhanakehia e Homer-Dixon (1999), e whai ana ki te whakamarama i te hononga whakahirahira i waenga i nga take taiao me nga pakanga tutu. Ko te korero a Homer-Dixon (1999):
Ko te whakaheke i te kounga me te nui o nga rawa whakahou, te tipu o te taupori, me te uru ki nga rawa ka mahi takitahi, i roto i nga momo huinga hei whakanui ake i te koretake, mo etahi roopu taupori, o nga whenua kai, wai, ngahere, ika. Ka heke te hunga kua pa ki te whenua, ka peia ranei ki nga whenua hou. He maha nga wa ka pa mai nga paheketanga a-iwi ina neke ratou ki nga waahi hou me te hekenga o nga rawa ka raru. (wh. 30)
Kei roto i te ariā tutu-a-taiao ko te whakataetae mo te iti rawa o nga rawa rauropi ka puta he pakanga tutu. Kua kaha ake te ahua o tenei ahuatanga i runga i nga paanga o te huringa o te rangi, i kaha ake ai te koretake o te kaiao puta noa i te ao (Blench, 2004; Onuoha, 2007). Ko te pakanga o te hunga whangai hipi me nga kaiahuwhenua ka puta i tetahi wa o te tau - te wa maroke - ka nekehia e nga hepara a ratou kau ki te tonga ki te whangai. Ko te raruraru o te huringa o te rangi ka puta te koraha me te matewai ki te raki te take mo te nui o te paheketanga o nga raruraru i waenganui i nga roopu e rua. Ka nekehia e nga kahui kau a ratou kau ki nga waahi ka whai waahi ki te tarutaru me te wai. I roto i te tukanga, ka pakaru nga kau i nga hua o nga kaiahuwhenua ka puta he pakanga roa. I konei ka whai take mai te ariā o te tukituki.
Ko te ariā o te tautohetohe whai hua e whai ana i tetahi tauira rongoa e whakatauritea ana nga tukanga pakanga kino ki te mate - nga tikanga pathological e pa kino ana ki nga tangata, ki nga whakahaere, ki nga hapori katoa (Burgess & Burgess, 1996). Mai i tenei tirohanga, ko te tikanga kaore e taea te rongoa katoa te mate, engari ka taea te whakahaere i nga tohu. Pērā i te rongoa, ko etahi o nga mate i etahi wa ka tino atete ki nga raau taero. Ko te tohu tenei ko nga tukanga pakanga he pathological tonu, ina koa he pakanga kaore e taea te whakahaere. I tenei keehi, na te raruraru i waenganui i nga kaiwhangai kararehe me nga kaiahuwhenua kua poke nga otinga katoa e mohiotia ana na te take nui e pa ana, ko te uru ki te whenua hei oranga.
Hei whakahaere i tenei pakanga, ka mahia he huarahi rongoa e whai ana i etahi huarahi ki te tirotiro i te raru o te turoro e mate ana i tetahi ahuatanga hauora e ahua kore e taea te rongoa. I te mea e mahia ana i roto i te mara rongoa, ko te huarahi tuku iho mo te whakatau i nga pakanga i te tuatahi ka mahi i tetahi taahiraa tātaritanga. Ko te mahi tuatahi kia whai waahi nga kaumatua i roto i nga hapori ki te mapi taupatupatu — ki te tautuhi i nga roopu kei roto i te pakanga, me o ratou hiahia me o ratou turanga. Ko enei kaumatua i roto i nga hapori e kiia ana ka mohio ratou ki nga hitori o te whanaungatanga i waenganui i nga tini roopu. Mo te hitori o te hekenga o Fulani, ka taea e nga kaumatua te korero i te ahua o to ratau noho i roto i nga tau me o ratau hapori manaaki. Ko te mahi e whai ake nei o te tātaritanga ko te wehewehe i nga ahuatanga matua (te take o raro, o nga take ranei) o te pakanga mai i nga whakakikorua o te pakanga, he raruraru kei roto i te tukanga pakanga ka whakatakotoria ki runga i nga take matua e uaua ai te whakatau i te raruraru. I roto i te ngana ki te hanga i nga roopu e rua ki te huri i o raatau tuunga pakari ki te whai i o raatau paanga, me whai huarahi pai ake. Ko tenei ka arai ki te huarahi whawhai whai hua.
Ko te huarahi whawhai whai hua ka awhina i nga taha e rua ki te whakawhanake i te maaramatanga marama ki nga taha o te raru mai i o raatau ake tirohanga me o raatau hoa riri (Burgess & Burgess, 1996). Ma tenei huarahi whakatau tautohe ka taea e te tangata te wehe i nga take matua o te pakanga mai i era take he rereke te ahua, e awhina ana ki te hanga rautaki e pai ana ki nga taha e rua. I roto i nga tikanga taupatupatu tuku iho, ka wehea nga take matua, kaua ki te mahi torangapu, he ahuatanga o te tauira o te Tai Hauauru.
Ko enei ariā he whakamaramatanga mo te maarama ki nga take matua o te pakanga me te huarahi e taea ai te whakatau kia tau te noho tahi i waenga i nga roopu e rua o te hapori. Ko te tauira mahi ko te ariā o te tukituki hanga. E whakapono ana tenei ki te pehea e taea ai e nga umanga tuku iho te mahi ki te whakatau i tenei pakanga mutunga kore i waenga i nga roopu. Ko te whakamahi i nga kaumatua i roto i te whakahaeretanga o te whakawa me te whakatau i nga tautohe e roa nei e tika ana kia mau tonu te huarahi whawhai. Ko tenei huarahi he rite ki te pehea o te Umuleri-Aguleri i roa te pakanga i te taha tonga-tonga o Nigeria i whakatauhia e nga kaumatua. I te korenga o nga mahi katoa ki te whakatau i nga raruraru tutu i waenganui i nga roopu e rua, ka puta he wawaotanga wairua na te tohunga nui nana i tuku he korero mai i nga tupuna mo te mate e tata mai ana ka pa ki nga hapori e rua. Ko te korero a nga tupuna, kia tau marie te raruraru. Kaore i taea e nga tari o te Tai Hauauru penei i te kooti, i nga pirihimana, me te whiringa hoia te whakatau i te tautohetohe. I whakahokia mai te rongo na roto noa i te wawaotanga tipua, te tango oati, te whakapuakanga okawa "kaore he whawhai" ka whai muri i te hainatanga o te tiriti mo te rongo me te mahi purenga tikanga mo te hunga i uru ki roto i te pakanga nanakia i whakangaro. he maha nga oranga me nga taonga. Ko te tangata takahi i te rongo mau, e whakapono ana ratou, ka anga ki te riri o nga tupuna.
Hanganga me nga Taurangi Predispositional
Mai i te whakamaarama ariā me te whakamaarama i runga ake nei, ka taea e tatou te whakatau i te hanganga o raro pehea nga ahuatanga o mua kei te haepapa mo te pakanga a nga kaipara-kaiahuwhenua a Fulani. Ko tetahi take ko te kore rawa o nga rawa ka puta he whakataetae kaha i waenga i nga roopu. Ko enei ahuatanga ko nga hua o te taiao me te hitori, ka taea te kii ko te whakatakoto i te waahi mo te kore e mutu nga raruraru i waenganui i nga roopu e rua. I whakararu ake tenei na te huringa o te rangi. Ka puta mai tenei me te raruraru o te koraha i puta mai i te wa maroke mai i Oketopa ki Mei me te iti o te ua (600 ki te 900 mm) mai i Pipiri ki Mahuru i te taha raki o Nigeria he maroke me te ahua-maroke (Crisis Group, 2017). Hei tauira, ko nga whenua e whai ake nei, Bauchi, Gombe, Jigawa, Kano, Katsina, Kebbi, Sokoto, Yobe, me Zamfara, he 50-75 ōrau o te rohe whenua ka huri ki te koraha (Crisis Group, 2017). Na tenei ahuatanga o te mahanatanga o te ao ka mate te matewai me te iti haere o nga whenua mahi hepara me nga whenua paamu kua kaha te miriona o nga kaiwhangai hepara me etahi atu ki te heke ki te rohe o te puku o te raki me te taha tonga o te motu ki te rapu whenua whai hua, ka pa ki nga mahi ahuwhenua, oranga o te iwi taketake.
I tua atu, na te ngaronga o nga whenua rahui na te nui o te hiahia a nga tangata takitahi me nga kawanatanga mo nga momo whakamahinga, ka pehia te iti o nga whenua e waatea ana mo te whangai me te ahuwhenua. I te tekau tau atu i 1960, neke atu i te 415 nga whenua rahui kai i whakaritea e te kawanatanga o te rohe o te raki. Kua kore enei e noho. 114 noa iho o enei rahui whangai kai i tuhia okawatia me te kore e tautokohia e te ture hei whakapumau i te whakamahinga motuhake, hei tango tikanga ranei hei aukati i te urunga mai (Crisis Group, 2017). Ko te tikanga o tenei, ka noho kore noa nga kaiwhakaahua kau he huarahi ke atu i te noho ki nga whenua e waatea ana hei whangai. Ka pa ano nga kaiahuwhenua ki te kore o te whenua.
Ko tetahi atu taurangi ko te kerēme a nga kaiwhangai hepara i tino paingia nga kaiahuwhenua e nga kaupapa here a te kawanatanga. Ko ta ratou whakapae, i whakawhiwhia nga kaiahuwhenua ki tetahi taiao whakaahuru i te tekau tau atu i 1970 i awhina i a ratou ki te whakamahi papu wai ki o ratou whenua paamu. Hei tauira, i kii ratou na National Fadama Development Projects (NFDPs) i awhina nga kaiahuwhenua ki te whakamahi i nga repo i awhina i a ratou hua, i te mea kua ngaro te uru o nga kaiwhangai kararehe ki nga whenua repo nui rawa atu, i whakamahia e ratou i mua he iti te tupono ka kotiti ke nga kararehe ki roto i nga paamu.
Ko te raruraru o te kaipahua taiwhenua me te waikura kau i etahi o nga whenua i te raki-ma-raki te take o te neke a nga kahui hipi ki te tonga. Kei te kaha haere nga mahi kaipahua kau i nga pito raki o te motu e nga kaipahua. Katahi ka tahuri nga kaiwhangai ki te mau patu hei tiaki i a ratou ano ki nga kaipahua me etahi atu roopu mahi kino i roto i nga hapori ahuwhenua.
Ko te iwi Middle Belt i te rohe raki o te motu e kii ana e whakapono ana nga kaiwhangai kararehe ko te katoa o te raki o Nigeria no ratou no te mea kua riro i a ratou te toenga o ratou; ki ta ratou whakaaro no ratou nga rawa katoa, tae atu ki te whenua. Ko tenei momo whakaaro pohehe ka puta nga whakaaro kino ki waenga i nga roopu. E whakapono ana te hunga e penei ana te whakaaro ko te Fulani kei te hiahia nga kaiahuwhenua ki te whakaatea i nga whenua rahui e kiia nei ko nga huarahi whangai kararehe.
Nga take e paheke ana, e tata ana ranei
Ko nga take nui o te tautohetohe i waenga i nga kaiwhangai me nga kaiahuwhenua e hono ana ki te pakanga i waenga i nga karaehe, ara, i waenga i nga kaiahuwhenua Karaitiana nga kaiahuwhenua me nga hepara rawakore Muslim Fulani i tetahi taha, me nga rangatira e hiahia ana ki nga whenua ki te whakawhānui ake i o raatau pakihi. te tahi atu. Ko etahi o nga tianara hoia (kei te mahi me te reti) tae atu ki etahi atu rangatira o Nigeria e uru ana ki nga mahi ahuwhenua arumoni, ina koa ki te whakatipu kau, kua tohua etahi o nga whenua hei whangai ma te whakamahi i o raatau mana me o raatau mana. He aha te mea e mohiotia ana whenua hopu mate kua kuhu mai ki roto, na reira i kore ai tenei take nui o te hanga. Ko te tohenga whenua a te hunga rangatira ka pa mai te taupatupatu i waenganui i nga roopu e rua. Engari, ko nga kaiahuwhenua o Middle-Belt e whakapono ana ko te pakanga na te hunga hepara Fulani me te whakaaro ki te whakakore me te whakangaro i nga tangata o Middle-Belt mai i to ratou whenua tupuna i te taha raki o Nigeria kia whakawhānuihia te mana o Fulani ( Kukah, 2018; Mailafia, 2018). Ko tenei momo whakaaro kei roto tonu i te ao whakapae na te mea kaore he tohu hei tautoko. Ko etahi o nga kawanatanga kua whakatakoto ture e aukati ana i nga mahi whangai kai, otira ki Benue me Taraba. Ko nga wawaotanga penei i whakararu i tenei pakanga tekau tau te roa.
Ko tetahi atu take o te pakanga ko te whakapae a nga kaiwhangai hepara e tino whakakeke ana nga whakahaere a te kawanatanga ki a ratou i roto i ta ratou whakahaere i te pakanga, ina koa nga pirihimana me te kooti. I te nuinga o nga wa ka whakapaehia nga pirihimana mo te kino me te whakatoihara, i te wa e kiia ana he roa te mahi a te kooti. E whakapono ana hoki nga kaiwhangai hepara he nui ake te aroha o nga kaiarahi torangapu o te rohe ki nga kaiahuwhenua no te mea he hiahia torangapu. Ko te mea ka taea te whakatau, kua ngaro te maia o nga kaiahuwhenua me nga kaiwhangai kararehe ki te kaha o o ratou rangatira torangapu ki te takawaenga i te pakanga. Mo konei, kua tahuri ratou ki te awhina i a ratou ano ma te rapu utu hei huarahi e tika ai.
Torangapu paati pehea Ko te karakia tetahi o nga take nui e whakaohooho ana i nga tautohetohe a nga kaipara-kaiahuwhenua. Ko nga kaitōrangapū e kaha ki te raweke i te pakanga o naianei ki te whakatutuki i o raatau kaupapa torangapu. Mai i te tirohanga whakapono, ko nga iwi taketake he Karaitiana te nuinga kei te noho rangatira ratou, kei te whakahekehia e te Hausa-Fulani he Mahometa te nuinga. I ia whakaeke, he whakamaoritanga whakapono kei raro i nga wa katoa. Na tenei ahua iwi-whakapono ka whakaraeraetia nga hepara a Fulani me nga kaiahuwhenua ki te raweke a nga kaitōrangapū i te wa o te pooti me muri hoki.
Ko te wetewete kau te take nui o te pakanga i nga whenua o te raki o Benue, Nasarawa, Plateau, Niger, aha atu. He maha nga kaiwhangai kararehe kua mate i te ngana ki te tiaki i a ratou kararehe kei tahaetia. Ka tahae nga kaipatu i te kau hei kai, hei hoko ranei (Gueye, 2013, p.66). Ko te wetewete kau he mahi toihara me te mohio. Kua whai waahi ki te piki haere o nga pakanga tutu ki enei whenua. Ko te tikanga o tenei, kaua e whakamaarama nga pakanga katoa o nga kahui kahui me nga kaiahuwhenua i roto i te papa o te whenua, o te kino ranei o nga hua (Okoli & Okpaleke, 2014). E kii ana nga kaiwhangai kararehe kei te uru etahi tangata o te kainga me nga kaiahuwhenua o enei whenua ki te weriweri kau, na reira ka whakatau ratou ki te mau patu i a ratou ano ki te tiaki i a ratou kau. Heoi ano, kua tohe etahi o nga tangata ko te wetewete kau ka taea anake e te hunga manene Fulani e mohio ana ki te whakatere i te ngahere me enei kararehe. Ehara tenei i te whakakore i nga kaiahuwhenua. Na tenei ahuatanga i hanga riri koretake i waenganui i nga roopu e rua.
Te Whakamahinga o nga Tikanga Whakatau Papā Tikanga
E kiia ana ko Nigeria he whenua ngoikore me nga pakanga tutu nui i waenga i nga roopu iwi rereke. Ka rite ki te korero i mua ake nei, ko te take kaore i tawhiti atu i te kore o nga whakahaere a te kawanatanga e mau ana ki te tiaki i te ture, te tikanga, me te rangimarie (te pirihimana, te whakawa, me te ope). He korero iti te kii kei te ngaro, kei te tata ranei te ngaro o nga umanga a te kawanatanga o enei ra hei whakahaere i te tutu me te whakahaere i nga pakanga. Na tenei ka waiho nga huarahi tuku iho ki te whakahaere pakanga he huarahi kee hei whakatau i nga raruraru a nga kaipara-kaiahuwhenua. I roto i nga ahuatanga o te whenua i tenei wa, e kitea ana kua iti ake te whai hua o te tikanga o te Tai Hauauru ki te whakatau i tenei pakanga karekau e taea te whakahaere na te hohonutanga o te pakiaka o te pakanga me te rereketanga o te uara i waenga i nga roopu. No reira, ka tirotirohia nga tikanga tuku iho i raro iho nei.
Ko te whakahaerenga o te kaunihera o nga kaumatua, he whare kua roa nei i roto i te hapori o Awherika ka taea te tirotirohia kia kitea ai ka pahemo tenei pakanga kaha i mua i te pikinga ki te rahinga kore e taea te whakaaro. Ko nga kaumatua he kaitakawaenga mo te rangimarie me te mohio me te mohio ki nga take i puta ai te tautohetohe. Kei a ratou ano hoki nga pukenga takawaenga e tino hiahiatia ana mo te whakatau marie o nga tautohetohe a nga kaipara-kaiahuwhenua. Ka wehe tenei whare i nga hapori katoa, ka tohu i te ara 3 taumata takawaenga e aro ana ki nga tangata whenua me te mohio hoki ki te mahi takawaenga a nga kaumatua (Lederach, 1997). Ka taea te rangahau me te whakamahi i te kaupapa here a nga kaumatua ki tenei pakanga. He roa te mohiotanga o nga kaumatua, he mohio, he mohio ki nga hitori o te hekenga o ia roopu o te hapori. Ka taea e ratou te mahi i tetahi mahi tātaritanga ma te mapi i te pakanga me te tautuhi i nga roopu, nga paanga, me nga tuunga.
Ko nga kaumātua te kaitiaki o ngā tikanga tuku iho, ā, ka whakautehia e te rangatahi. Na tenei ka tino whai hua ratou ki te takawaenga i nga pakanga roa o tenei ahua. Ka taea e nga kaumatua o nga roopu e rua te whakamahi i o raatau ahurea taketake ki te whakatau, ki te whakarereke, ki te whakahaere i tenei raruraru i roto i o raatau rohe me te kore e wawaohia e te kawanatanga, i te mea kua ngaro te maia o nga roopu ki nga umanga kawanatanga. Ko tenei huarahi he whakatikatika ano na te mea ka taea te whakahoki mai i te pai o te hapori me te whanaungatanga pai. Ko te whakaaro o nga kaumatua ko te noho kotahitanga, te noho kotahitanga, te noho tuwhera, te noho tahi i runga i te rangimarie, te whakaute, te manawanui, me te ngakau mahaki (Kariuki, 2015).
Ko te huarahi tuku iho ehara i te mana-kawana. Ka whakatairanga i te whakaora me te kati. Hei whakarite i te tino houhanga rongo, ka tukuna e nga kaumatua kia kai nga taha e rua i te peihana kotahi, kia inu i te waina nikau (he kaina o te rohe) mai i te kapu kotahi, ka whati, ka kai tahi nga kola-nati. Ko tenei momo kai ma te iwi he whakaaturanga o te hohou rongo pono. Ka taea e te hapori te whakahoki i te tangata hara ki roto i te hapori (Omale, 2006, p.48). I te nuinga o te wa ka akiakihia te whakawhiti haerenga a nga kaiarahi o nga roopu. Ko tenei momo tohu kua kitea he waahi hurihuri i roto i te mahi hanga hononga (Braimah, 1998, p.166). Ko tetahi o nga huarahi e mahi ai te whakataunga pakanga tawhito ko te whakauru ano i te tangata hara ki roto i te hapori. Ko tenei ka arahi ki te houhanga rongo pono me te noho pai o te hapori me te kore he riri kino. Ko te whainga he whakaora me te whakahou i te tangata hara.
Ko te kaupapa kei muri i te whakataunga pakanga tawhito ko te tika whakaora. Ka taea e nga momo tauira o te whakawa whakaora i mahia e nga kaumatua ki te whakamutu i nga taupatupatu e kore e mutu i waenga i nga hepara me nga kaiahuwhenua i te mea e whai ana ratou ki te whakahoki i te taurite o te hapori me te noho pai i waenga i nga roopu e taupatupatu ana. Ko te whakapae, kei te tino mohio nga tangata o te takiwa ki nga ture Maori me te punaha whakawa o Awherika i te punaha uaua o te ture Ingarihi e noho ana i runga i te hangarau o te ture, i etahi wa ka tukuna e ratou te hunga hara. Ko te punaha whakawa o te Tai Hauauru he ahua takitahi. E hāngai ana ki te kaupapa o te whakawa utu e whakakore ana i te mauri o te hurihanga pakanga (Omale, 2006). Engari ki te whakatau i te tauira o te Tai Hauauru e tauhou ana ki te iwi, me tirotirohia te tikanga taketake o te hurihanga pakanga me te hanga rangimarie. I enei ra, kua kuraina te nuinga o nga rangatira o mua, a ka taea te whakakotahi i nga matauranga o nga whare whakawa o te Tai Hauauru me nga tikanga tikanga. Heoi, ko te hunga kaore pea i te pai ki te whakatau a nga kaumatua ka taea te haere ki te kooti.
He tikanga ano mo te wawaotanga tipua. E aro ana tenei ki te taha hinengaro-papori me te taha wairua o te whakatau pakanga. Ko nga maataapono kei muri i tenei tikanga e whai ana ki te houhanga rongo, tae atu ki te whakaora hinengaro me te wairua o nga tangata whai waahi. Ko te hohouhanga te turanga mo te whakahoki mai i te noho pai o te iwi me te whanaungatanga i roto i nga tikanga tuku iho. Ko te houhanga rongo pono ka whakataurite i nga whanaungatanga i waenganui i nga roopu taupatupatu, i te mea ko te hunga nanakia me te hunga i mate ka hoki ano ki roto i te hapori (Boege, 2011). I roto i te whakatau i tenei pakanga kaha, ka taea te karanga i nga tipuna na te mea ko ratou te hononga i waenganui i te hunga ora me te hunga mate. I roto i nga momo hapori e tu ana tenei pakanga, ka taea te karanga ki nga tohunga wairua ki te tono i te wairua o nga tupuna. Ka taea e te tohunga nui te whakatau whakatau i roto i te pakanga o tenei ahua i reira nga roopu e kii ana i nga kerēme e ahua kore e rite ki nga mea i puta i te pakanga o Umuleri-Aguleri. Ka hui katoa ratou ki roto i te whare tapu ka tohatohahia nga kola, nga inu, me nga kai me nga karakia mo te rangimarie o te hapori. I roto i tenei momo kawa tuku iho, ka kanga te tangata e kore e pirangi i te rangimarie. He mana to te tohunga nui ki te tono i nga ture a te Atua mo te hunga kore e rite. Mai i tenei whakamaramatanga, ka taea e tetahi te whakatau ko nga tikanga o te whakataunga rongomau i roto i nga tikanga tuku iho ka whakaaehia, ka whakarongohia e nga mema o te hapori mo te mataku kei pa kino te mate penei i te mate, i te mate kore rongoa mai i te ao wairua.
I tua atu, ko te whakamahi i nga tikanga ka taea te whakauru ki roto i nga tikanga whakatau raruraru a nga kaipara-kaiahuwhenua. Ka taea e te kawa te aukati i nga roopu kia kore e tae ki te mutunga kore. Ko nga tikanga hei whakahaere pakanga me nga tikanga whakaheke i roto i nga hapori o Awherika. Ko te kawa he tohu noa i nga mahi kore matapae, i nga raupapa mahi ranei e kore e taea te whakatika ma nga whakamaramatanga whaitake. He mea nui nga kawa na te mea e aro ana ki nga taha hinengaro me nga taha torangapu o te noho hapori, ina koa ko nga whara e pa ana ki nga tangata takitahi me nga roopu e kaha ai te riri (King-Irani, 1999). Arā, he mea tino nui te kawa ki te oranga ngakau o te tangata, ki te noho pai o te iwi, me te whakakotahitanga o te tangata (Giddens, 1991).
I roto i nga ahuatanga kaore nga roopu e rite ki te huri i o raatau tuunga, ka tonoa pea ratou ki te oati i tetahi oati. Ko te oati he huarahi karanga ki te atua hei whakaatu i te pono o te whakaaturanga, ara, te korero a te tangata. Ei hi‘oraa, te Aro — te hoê opu i te tuhaa fenua Abia i te pae apatoa hitia o te râ o Nigeria — e atua to ’na tei piihia. roa juju o Arochukwu. E whakaponohia ana ka mate te tangata ka oati teka. Ko te mutunga mai, ka maharahia kua whakatauhia nga tautohetohe i muri tonu mai i te oati i mua i te oati roa juju o Arochukwu. Waihoki, ko te oati ki te Paipera Tapu, ki te Koran ranei, ka kitea he huarahi hei whakaatu i te harakore o te tangata ki te takahi, ki te hara ranei (Braimah, 1998, p.165).
I roto i nga whare tapu tuku iho, ka puta he katakata i waenga i nga roopu pera i mahia i roto i nga hapori maha i Nigeria. He tikanga kore-whakahaere tenei i roto i te whakataunga pakanga tuku iho. I mahia i waenganui i nga Fulani i te raki o Nigeria. I whakaatu a John Paden (1986) i te whakaaro me te whai take o te whanaungatanga whakakata. Ko nga Fulani raua ko Tiv raua ko Barberi i tango i te katakata me te whakakatakata hei whakamama i te raruraru i waenganui i a raua (Braimah, 1998). Ka taea tenei tikanga i roto i nga raruraru o naianei i waenganui i nga kaiwhangai kararehe me nga kaiahuwhenua.
Ka taea te whai i te huarahi whakaeke mo te tahae o nga kau e mahia ana i waenga i nga hapori whangai. Ko te hua o te whakaeke kei runga i te kaha me te kaha o te roopu whakaeke tae atu ki to te hoa whawhai, i etahi wa, ka whakaekea e ia, kaua ki te tuku.
Ko enei huarahi e tika ana kia tuhurahia i roto i nga ahuatanga o naianei kua kitea e te motu. Heoi ano, kaore matou e warewarehia he ngoikoretanga kei roto i nga tikanga whakatau pakanga tuku iho. Heoi ano, ko te hunga e tohe ana ka whakahē nga tikanga tuku iho ki nga paerewa o te ao mo nga tika tangata me te manapori kei te ngaro pea te take i te mea ka puta noa te mana tangata me te manapori ina noho tahi te rangimarie i waenga i nga momo roopu o te hapori. Ko nga tikanga tuku iho ka uru ki nga reanga katoa o te hapori - nga tane, nga wahine, me nga taiohi. Ehara i te mea ka whakakorehia tetahi. Me whai waahi nga wahine me nga rangatahi na te mea ko enei te hunga e waha ana i te taumahatanga o te pakanga. Ka kore e whai hua ki te whakakore i enei roopu i roto i te pakanga penei.
Ko te uaua o tenei pakanga me whakamahi nga tikanga tuku iho ahakoa ona korenga. Kare e kore, kua whakawhiwhia nga hanganga tuku iho o enei ra ki te kore e paingia e te iwi nga tikanga tuku iho mo te whakatau pakanga. Ko etahi atu take mo tenei paheketanga o te hiahia ki nga tikanga tuku iho o te whakatau tautohetohe ko te whakapau kaha ki te wa, te kore e kaha ki te tono i nga whakatau kino i roto i te nuinga o nga keehi, me te mea nui, ko te pirau o nga kaumatua e nga rangatira torangapu (Osaghae, 2000). Ko etahi o nga kaumatua kei te whanoke i roto i ta ratou whakahaere i nga take, na to ratou hiahia apo ranei. Ehara enei i te nui o nga take e whakakinongia ai te tauira whakatau tautohe tuku iho. Karekau he punaha he hapa-kore rawa.
Te Whakamutunga me nga Whakaaetanga
Ko te hurihanga papā e whakawhirinaki ana ki te tika whakaora. Ko nga huarahi tuku iho mo te whakatau i nga raruraru, pera i te whakaaturanga i runga ake nei, i ahu mai i nga maataapono o te tika whakaora. He rereke tenei i te ahua o te whakawakanga o te Tai Hauauru e hangai ana i runga i nga tikanga whakahoki, whiu ranei. E whakaaro ana tenei pepa ki te whakamahi i nga tikanga taupatupatu tuku iho hei whakatau i nga raruraru a te hunga hepara me nga kaiahuwhenua. Kei roto i enei tikanga tuku iho ko te whakatikatika i nga patunga a te hunga hara me te whakauru ano o te hunga hara ki roto i te hapori kia taea ai te hanga hononga kua pakaru, me te whakahoki ano i te pai o nga hapori kua pa. Ko te whakatinanatanga o enei ka whai hua te hanga rangimarie me te aukati pakanga.
Ahakoa karekau he ngoikoretanga o nga tikanga tuku iho, kare e taea te whakanui i o raatau whaihua i roto i nga raruraru haumarutanga e kitea ana e te whenua. He mea tika ki te tirotiro i tenei huarahi o roto o te whakatau pakanga. Ko te punaha whakawa o te Hauauru i roto i te whenua kua kitea he koretake me te kore e kaha ki te whakatau i tenei pakanga roa. Ko tetahi waahanga na te mea kua kore nga roopu e rua e whakapono ana ki nga umanga o te Tai Hauauru. E pohehe ana te punaha kooti i nga tikanga rangirua me nga putanga ohorere, e aro ana ki te hara me te whiunga a te tangata. Na enei mate katoa i whakaturia ai e te Kotahitanga o Awherika te Paepae o te hunga whakaaro nui hei awhina i nga raruraru i runga i te whenua.
Ka taea te tuhura i nga huarahi whakatau taupatupatu tuku iho hei huarahi mo te whakatau i nga raruraru a te hunga hepara-kaiahuwhenua. Ma te whakarato i tetahi waahi whakawhirinaki mo te rapu pono, te whaki, te whakaparahako, te murunga hara, te whakatikatika, te whakakotahitanga, te houhanga rongo me te hanga hononga, ka whakahokia mai te pai o te hapori, te tauritenga hapori ranei.
Heoi ano, ka taea te whakamahi i te huinga o nga tauira tangata whenua me te Tai Hauauru o te whakatau pakanga ki etahi ahuatanga o nga tikanga whakatau raruraru a nga kaipara-kaiahuwhenua. E taunaki ana hoki kia whakaurua nga tohunga ki nga ture tikanga me nga ture a-iwi ki roto i nga tikanga whakatau. Ko nga kooti tikanga me nga kooti sharia e whai mana tika ana nga kingi me nga rangatira me nga punaha kooti o te Tai Hauauru kia noho tonu, kia mahi tahi.
Tohutoro
Adekunle, O., & Adisa, S. (2010). He rangahau hinengaro phenomenological empirical mo nga tautohetohe a nga kaiahuwhenua-kaipara i te raki-pokapū o Nigeria, Journal of Alternative Perspectives in Social Sciences, 2 (1), 1-7.
Blench, R. (2004). Rauemi taiao cte riri ki te raki-pokapū o Nigeria: He pukapuka-a-ringa me te keehi rangahau. Kemureti: Mallam Dendo Ltd.
Boege, V. (2011). Te kaha me te rohe o nga huarahi tuku iho mo te hanga rangimarie. In B. Austin, M. Fischer, & HJ Giessmann (Eds.), Te ahu whakamua i te hurihanga pakanga. Te Berghof pukapuka 11. Opladen: Barbara Budrich Publishers.
Braimah, A. (1998). Tikanga me nga tikanga tuku iho i roto i te whakatau pakanga. I CA Garuba (Ed.), Raukaha whare mo te whakahaere raruraru i Awherika. Lagos: Gabumo Publishing Company Ltd.
Burgess, G., & Burgess, H. (1996). Anga anga ariā arohanga hanga. In G. Burgess, & H. Burgess (Ed.), I tua atu i te Intractability Conflict Research Consortium. I tikina mai i http://www.colorado.edu/conflict/peace/essay/con_conf.htm
Giddens, A. (1991). Modernity and self-identity: Self and society in the modern age. Palo Alto, CA: Standord University Press.
Gueye, AB (2013). Mahi kino i Gambia, Guinea-Bissau, me Senegal. In EEO Alemika (Ed.), Te awenga o nga mahi toihara i runga i te whakahaeretanga i Awherika ki te Hauauru. Abuja: Friedrich-Ebert, Stifung.
Homer-Dixon, TF (1999). Te taiao, te koretake, me te tutu. Princeton: Whare Perehi o te Whare Wananga.
Ingawa, SA, Tarawali, C., & Von Kaufmann, R. (1989). Nga whenua rahui i Nigeria: Nga raruraru, nga tirohanga, me nga paanga kaupapa here (Pepa whatunga no. 22). Addis Ababa: International Livestock Centre for Africa (ILCA) and African Livestock Policy Analysis Network (ALPAN).
Roopu raruraru o te ao. (2017). He kaiwhangai ki nga kaiahuwhenua: Kei te kaha haere te pakanga whakamate a Nigeria. Pūrongo a Awherika, 252. I tikina mai i https://www.crisisgroup.org/africa/west-africa/nigeria/252-herders-against-farmers-nigerias-expanding-deadly-conflict
Irani, G. (1999). Nga tikanga takawaenga a Ihirama mo nga pakanga o te Rawhiti, Middle East. Tuhinga o mua International Affairs (MERIA), 3(2), 1-17.
Kariuki, F. (2015). Te whakatau pakanga a nga kaumatua i Awherika: Nga angitu, nga wero me nga whai waahi. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3646985
King-Irani, L. (1999). Te tikanga o te houhanga rongo me nga tikanga whakamana i Repanona i muri i te pakanga. In IW Zartman (Ed.), Nga rongoa tuku iho mo nga pakanga hou: rongoa whawhai a Awherika. Boulder, Co: Lynne Rienner Publisher.
Kukah, MH (2018). Nga pono kua pakaru: Ko te rapu a Nigeria mo te whakakotahitanga o te motu. He pepa i tukuna i te 29th & 30th Convocation Lecture o te Whare Wananga o Jos, 22 o Hune.
Lederach, JP (1997). Te hanga i te rangimarie: Te houhanga rongo i roto i nga hapori wehewehe. Washington, DC: United States Institute of Peace Press.
Mailafia, O. (2018, Mei 11). Te patu tangata, te mana rangatira, me te mana i Nigeria. Pakihi Pakihi. I tikina mai i https://businessday.ng/columnist/article/genocide-hegemony-power-nigeria/
Ofuoku, AU, & Isife, BI (2010). Nga take, nga paanga me te whakatau i nga raruraru a nga kaiahuwhenua-kaipara kau i Delta State, Nigeria. Agricultura Tropica me Subtropica, 43(1), 33-41. I tikina mai i https://agris.fao.org/agris-search/search.do?recordID=CZ2010000838
Ogbeh, A. (2018, Hanuere 15). He kaipara o Fulani: I pohehe nga Nigerians ki taku tikanga mo nga koroni kau - Audu Ogbeh. Pouaka Pouaka. I tikina mai i https://dailypost.ng/2018/01/15/fulani-herdsmen-nigerians-misunderstood-meant-cattle-colonies-audu-ogbeh/
Okechukwu, G. (2014). Te tātaritanga o te punaha whakawa i Awherika. In A. Okolie, A. Onyemachi, & Areo, P. (Eds.), Torangapu me te ture i Awherika: Nga take o naianei me nga take ka puta. Abakalik: Willyrose & Appleseed Publishing Company.
Okoli, AC, & Okpaleke, FN (2014). Te haruru kau me nga korero mo te haumaru i te Raki o Nigeria. International Journal of Liberal Arts and Social Science, 2(3), 109-117.
Olayoku, PA (2014). Ko nga ahuatanga me nga tauira o te whangai kau me te tutu taiwhenua i Nigeria (2006-2014). IFRA-Nigeria, Rangatū Pepa Mahi n°34. I tikina mai i https://ifra-nigeria.org/publications/e-papers/68-olayoku-philip-a-2014-trends-and-patterns-of-cattle-grazing-and-rural-violence-in-nigeria- 2006-2014
Omale, DJ (2006). Te Ture i roto i te hitori: He tirotiro i nga 'nga tikanga whakaora a Awherika' me te ahua o te 'whakaora tika' ka puta. Te Tuhituhi a Awherika mo te Mahi Mahi Mahi me te Tikanga Tika (AJCJS), 2(2), 33-63.
Onuoha, FC (2007). Te paheketanga o te taiao, te oranga me nga pakanga: He aro ki te paheketanga o nga rawa wai o te roto o Chad mo te raki-rawhiti o Nigeria. Pepa Huka, Kareti Tiaki Motu, Abuja, Nigeria.
Osaghae, EE (2000). Te whakamahi tikanga tuku iho ki te pakanga o enei ra: Nga mea ka taea me nga rohe. In IW Zartman (Ed.), Nga rongoa tuku iho mo nga pakanga hou: rongoa whawhai a Awherika (wh. 201-218). Boulder, Co: Lynne Rienner Publisher.
Otite, O. (1999). I runga i nga tautohetohe, ta ratou whakatau, whakarereke, me te whakahaere. In O. Otite, & IO Albert (Eds.), Nga pakanga hapori i Nigeria: Whakahaere, whakatau me te whakarereke. Lagos: Spectrum Books Ltd.
Paffenholz, T., & Spurk, C. (2006). Te hapori tangata, te uru tangata, me te hanga rangimarie. Social pepa whanaketanga, parenga pakanga me te hanga ano, no 36. Washington, DC: Roopu Peeke o te Ao. I tikina mai i https://documents.worldbank.org/en/publication/documents-reports/documentdetail/822561468142505821/civil-society-civic-engagement-and-peacebuilding
Wahab, AS (2017). Te Tauira Taketake o Sudanese mo te Whakatau Papā: He rangahau take hei tirotiro i te whai take me te whaihua o te tauira Judiyya ki te whakahoki i te rangimarie i roto i nga hapori iwi o Sudan. Tuhinga o mua. Nova Southeastern University. I tikina mai i NSU Works, Kareti Toi, Tikanga Tangata me te Tikanga Hapori - Te Tari o nga Akoranga Whakatau Papā. https://nsuworks.nova.edu/shss_dcar_etd/87.
Williams, I., Muazu, F., Kaoje, U., & Ekeh, R. (1999). Nga raruraru i waenganui i nga kaiwhangai hepara me nga kaiahuwhenua i te raki-rawhiti o Nigeria. In O. Otite, & IO Albert (Eds.), Nga pakanga hapori i Nigeria: Whakahaere, whakatau me te whakarereke. Lagos: Spectrum Books Ltd.
Zartman, WI (Ed.) (2000). Nga rongoa tuku iho mo nga pakanga hou: rongoa whawhai a Awherika. Boulder, Co: Lynne Rienner Publisher.
