Perspektywy pokoju i bezpieczeństwa w społeczeństwach wieloetnicznych i religijnych: studium przypadku starego imperium Oyo w Nigerii

Abstrakcyjny                            

Przemoc stała się głównym wyznaniem w sprawach globalnych. Prawie nie ma dnia bez wiadomości o działalności terrorystycznej, wojnach, porwaniach, kryzysach etnicznych, religijnych i politycznych. Przyjęto pogląd, że wieloetniczne i religijne społeczeństwa są często podatne na przemoc i anarchię. Uczeni często szybko przytaczają kraje takie jak była Jugosławia, Sudan, Mali i Nigeria jako przykłady odniesienia. Chociaż prawdą jest, że każde społeczeństwo, które ma wiele tożsamości, może stać się podatne na siły dzielące, truizmem jest również to, że różne ludy, kultury, zwyczaje i religie można zharmonizować w jedną i potężną całość. Dobrym przykładem są Stany Zjednoczone Ameryki, które są mieszanką tak wielu narodów, kultur, a nawet religii i są prawdopodobnie najpotężniejszym krajem na ziemi pod każdym względem. W niniejszym artykule stoi się na stanowisku, że w rzeczywistości nie ma społeczeństwa o ściśle monoetnicznym lub religijnym charakterze. Wszystkie społeczeństwa na świecie można podzielić na trzy grupy. Po pierwsze, istnieją społeczeństwa, które w wyniku organicznej ewolucji lub harmonijnych stosunków opartych na zasadach tolerancji, sprawiedliwości, uczciwości i równości stworzyły pokojowe i potężne państwa, w których pochodzenie etniczne, przynależność plemienna lub skłonności religijne odgrywają jedynie rolę nominalną i gdzie istnieje Jedność w różnorodności. Po drugie, istnieją społeczeństwa, w których istnieją pojedyncze dominujące grupy i religie, które tłumią inne i na zewnątrz mają pozory jedności i harmonii. Jednak takie społeczeństwa siedzą na przysłowiowej beczce prochu i mogą stanąć w płomieniach etnicznej i religijnej bigoterii bez odpowiedniego ostrzeżenia. Po trzecie, istnieją społeczeństwa, w których wiele grup i religii walczy o dominację i gdzie przemoc jest zawsze na porządku dziennym. Do pierwszej grupy należą stare narody Joruba, zwłaszcza stare Imperium Oyo w przedkolonialnej Nigerii oraz w dużej mierze narody Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone Ameryki. Narody europejskie, Stany Zjednoczone i wiele krajów arabskich również należą do tej drugiej kategorii. Przez wieki Europa była uwikłana w konflikty religijne, zwłaszcza między katolikami a protestantami. Biali w Stanach Zjednoczonych również dominowali i uciskali inne grupy rasowe, zwłaszcza czarnych, przez wieki, a wojna domowa toczyła się w celu naprawienia tych krzywd i naprawienia ich. Jednak dyplomacja, a nie wojny, jest odpowiedzią na spory religijne i rasowe. Do trzeciej grupy można zaliczyć Nigerię i większość krajów afrykańskich. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie, na podstawie doświadczeń Imperium Oyo, ogromnych perspektyw pokoju i bezpieczeństwa w wieloetnicznym i religijnym społeczeństwie.

Wprowadzenie

Na całym świecie panuje zamieszanie, kryzysy i konflikty. Terroryzm, porwania, porwania, napady rabunkowe, zbrojne powstania, przewroty etniczno-religijne i polityczne stały się porządkiem systemu międzynarodowego. Ludobójstwo stało się powszechnym wyznaniem wraz z systematyczną eksterminacją grup opartych na tożsamości etnicznej i religijnej. Prawie nie ma dnia bez wiadomości o konfliktach etnicznych i religijnych z różnych części świata. Od krajów byłej Jugosławii po Rwandę i Burundi, od Pakistanu po Nigerię, od Afganistanu po Republikę Środkowoafrykańską konflikty etniczne i religijne pozostawiły niezatarte ślady zniszczenia w społeczeństwach. Jak na ironię, większość religii, jeśli nie wszystkie, podziela podobne przekonania, zwłaszcza w najwyższe bóstwo, które stworzyło wszechświat i jego mieszkańców, i wszystkie mają kodeksy moralne dotyczące pokojowego współistnienia z ludźmi innych religii. Pismo Święte w Liście do Rzymian 12:18 nakazuje chrześcijanom robić wszystko, co w ich mocy, aby pokojowo współistnieć ze wszystkimi ludźmi, niezależnie od ich rasy czy religii. Koran 5:28 również nakazuje muzułmanom okazywanie miłości i miłosierdzia ludziom innych wyznań. Sekretarz Generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych, Ban Ki-moon, podczas obchodów Dnia Vesak w 2014 r. również potwierdza, że ​​Budda, założyciel buddyzmu i wielka inspiracja dla wielu innych religii na świecie, głosił pokój, współczucie i miłość dla wszystkich żywych istot. Jednak religia, która ma być czynnikiem jednoczącym społeczeństwa, stała się kwestią dzielącą, która zdestabilizowała wiele społeczeństw i spowodowała miliony zgonów oraz bezmyślne niszczenie mienia. Nie można też zaprzeczyć, że społeczeństwo składające się z różnych grup etnicznych ma wiele zalet. Rzeczywistość jest jednak taka, że ​​kryzys etniczny nadal tłumi oczekiwane korzyści rozwojowe płynące z pluralistycznych społeczeństw.

Z kolei stare Imperium Oyo przedstawia obraz społeczeństwa, w którym zharmonizowano różnice religijne i plemienne, aby zapewnić pokój, bezpieczeństwo i rozwój. Imperium obejmowało różne grupy etniczne, takie jak Ekiti, Ijesha, Awori, Ijebu itp. Były też setki bóstw czczonych przez różne ludy w Imperium, jednak przynależność religijna i plemienna nie dzieliła, ale jednoczyła czynniki w Imperium . Niniejszy artykuł ma zatem na celu zaproponowanie rozwiązań niezbędnych do pokojowego współistnienia w wieloetnicznych i religijnych społeczeństwach opartych na starym modelu Imperium Oyo.

Conceptual Framework

Pokój

Longman Dictionary of Contemporary English definiuje pokój jako sytuację, w której nie ma wojny ani walki. Collins English Dictionary postrzega to jako brak przemocy lub innych zakłóceń oraz obecność prawa i porządku w państwie. Rummel (1975) twierdzi również, że pokój jest państwem prawa lub rządu cywilnego, stanem sprawiedliwości lub dobroci i przeciwieństwem antagonistycznego konfliktu, przemocy lub wojny. Zasadniczo pokój można opisać jako brak przemocy, a pokojowe społeczeństwo to miejsce, w którym panuje harmonia.

Bezpieczeństwo

Nwolise (1988) opisuje bezpieczeństwo jako „bezpieczeństwo, wolność i ochronę przed niebezpieczeństwem lub ryzykiem”. Standardowy słownik Funk and Wagnall's College Standard Dictionary definiuje go również jako stan bycia chronionym lub nienarażania się na niebezpieczeństwo lub ryzyko.

Pobieżne spojrzenie na definicje pokoju i bezpieczeństwa ujawni, że te dwa pojęcia to dwie strony tej samej monety. Pokój można osiągnąć tylko wtedy i tam, gdzie jest bezpieczeństwo, a samo bezpieczeństwo gwarantuje istnienie pokoju. Tam, gdzie nie ma wystarczającego bezpieczeństwa, pokój pozostanie nieuchwytny, a brak pokoju oznacza niepewność.

Etniczność

Collins English Dictionary definiuje pochodzenie etniczne jako „odnoszące się do grupy ludzkiej lub charakteryzujące ją, mające wspólne cechy rasowe, religijne, językowe i pewne inne”. Peoples i Bailey (2010) uważają, że pochodzenie etniczne opiera się na wspólnym pochodzeniu, tradycjach kulturowych i historii, które odróżniają grupę ludzi od innych grup. Horowitz (1985) zakłada również, że pochodzenie etniczne odnosi się do przypisań, takich jak kolor skóry, wygląd, język, religia itp., które odróżniają grupę od innych.

Religia

Nie ma jednej akceptowalnej definicji religii. Definiuje się ją zgodnie z percepcją i dziedziną osoby ją definiującej, ale zasadniczo religia jest postrzegana jako wiara i stosunek człowieka do istoty nadprzyrodzonej postrzeganej jako święta (Appleby, 2000). Adejuyigbe i Ariba (2013) postrzegają to również jako wiarę w Boga, stwórcę i kontrolera wszechświata. The Webster's College Dictionary ujmuje to bardziej zwięźle jako zbiór przekonań dotyczących przyczyny, natury i celu wszechświata, zwłaszcza gdy uważa się je za stworzenie nadludzkiej agencji lub agencji, naturalnie obejmujących praktyki religijne i rytualne, i często zawierających moralne kodeks regulujący postępowanie w sprawach ludzkich. Dla Aborisade (2013) religia zapewnia między innymi środki promowania spokoju psychicznego, wpajania cnót społecznych, promowania dobrobytu ludzi. Według niego religia powinna pozytywnie wpływać na systemy gospodarcze i polityczne.

Założenia teoretyczne

Niniejsze badanie opiera się na teorii funkcjonalnej i teorii konfliktu. Teoria funkcjonalna zakłada, że ​​każdy funkcjonujący system składa się z różnych jednostek współpracujących ze sobą dla dobra systemu. W tym kontekście społeczeństwo składa się z różnych grup etnicznych i religijnych, które współpracują ze sobą, aby zapewnić rozwój społeczeństwa (Adenuga, 2014). Dobrym przykładem jest stare Imperium Oyo, w którym różne grupy etniczne i religijne współistniały pokojowo, a uczucia etniczne i religijne były podporządkowane interesom społecznym.

Teoria konfliktu przewiduje jednak niekończącą się walkę o władzę i kontrolę między grupami dominującymi i podporządkowanymi w społeczeństwie (Myrdal, 1994). To właśnie znajdujemy obecnie w większości wieloetnicznych i religijnych społeczeństw. Walkom różnych grup o władzę i kontrolę często przypisuje się uzasadnienia etniczne i religijne. Główne grupy etniczne i religijne chcą nieustannie dominować i kontrolować inne grupy, podczas gdy grupy mniejszościowe również opierają się ciągłej dominacji grup większościowych, co prowadzi do niekończącej się walki o władzę i kontrolę.

Stare Imperium Oyo

Według historii stare Imperium Oyo zostało założone przez Oranmiyana, księcia Ile-Ife, rodowego domu ludu Joruba. Oranmiyan i jego bracia chcieli pomścić zniewagę zadaną ich ojcu przez ich północnych sąsiadów, ale po drodze bracia pokłócili się i armia się rozdzieliła. Siły Oranmiyana były zbyt małe, aby pomyślnie stoczyć bitwę, a ponieważ nie chciał wracać do Ile-Ife bez wieści o udanej kampanii, zaczął wędrować wokół południowego brzegu rzeki Niger, aż dotarł do Bussy, gdzie miejscowy wódz dał mu dużego węża z magicznym talizmanem przyczepionym do gardła. Oranmiyanowi polecono podążać za tym wężem i ustanowić królestwo tam, gdzie zniknął. Podążał za wężem przez siedem dni i zgodnie z podanymi instrukcjami założył królestwo w miejscu, w którym wąż zniknął siódmego dnia (Ikime, 1980).

Dawne Imperium Oyo powstało prawdopodobnie w XIV wieku^th wieku, ale dopiero w połowie XVII wieku stała się główną siłą^th wieku i pod koniec XVIII^th wieku Imperium obejmowało prawie cały Yorubaland (południowo-zachodnia część współczesnej Nigerii). Jorubowie zajmowali również niektóre obszary w północnej części kraju, a także rozciągali się aż do Dahomeju, który znajdował się na terenach dzisiejszej Republiki Beninu (Osuntokun i Olukojo, 1997).

W wywiadzie udzielonym magazynowi Focus w 2003 roku obecny Alaafin z Oyo przyznał, że dawne Imperium Oyo toczyło wiele bitew nawet z innymi plemionami Joruba, ale zapewnił, że wojny te nie były motywowane ani etnicznie, ani religijnie. Imperium było otoczone przez wrogich sąsiadów, a wojny toczono albo w celu zapobieżenia agresji zewnętrznej, albo w celu utrzymania integralności terytorialnej Imperium poprzez zwalczanie prób secesji. Przed 19^th wieku ludy zamieszkujące imperium nie nazywały się Joruba. Istniało wiele różnych grup etnicznych, w tym Oyo, Ijebu, Owu, Ekiti, Awori, Ondo, Ife, Ijesha itp. Termin „Joruba” został ukuty pod rządami kolonialnymi w celu identyfikacji ludzi żyjących w starym Imperium Oyo (Johnson , 1921). Pomimo tego faktu, pochodzenie etniczne nigdy nie było siłą motywującą do przemocy, ponieważ każda grupa cieszyła się półautonomicznym statusem i miała własnego szefa politycznego, który był podporządkowany Alaafinowi z Oyo. Opracowano również wiele czynników jednoczących, aby zapewnić, że w Imperium panował żywy duch braterstwa, przynależności i wspólnoty. Oyo „eksportował” wiele swoich wartości kulturowych do innych grup w Imperium, jednocześnie przyswajając wiele wartości innych grup. Co roku przedstawiciele z całego Imperium zbierali się w Oyo, aby świętować święto Bere z Alaafinami, a różne grupy miały zwyczaj wysyłania ludzi, pieniędzy i materiałów, aby pomóc Alaafinom w prowadzeniu jego wojen.

Dawne Imperium Oyo było również państwem wielowyznaniowym. Fasanya (2004) zauważa, że ​​w Yorubaland istnieje wiele bóstw znanych jako „orishas”. Te bóstwa obejmują Jeśli (bóg wróżbiarstwa), Sango (bóg piorunów), Ogun (bóg żelaza), Saponna (bóg ospy), Oya (bogini wiatru), jemaja (bogini rzeki) itp. Poza tym orishas, każde miasto lub wioska Joruba miało również swoje specjalne bóstwa lub miejsca, które czciło. Na przykład Ibadan, będąc bardzo pagórkowatym miejscem, czcił wiele wzgórz. Strumienie i rzeki w Yorubaland były również czczone jako obiekty kultu.

Pomimo mnożenia się religii, bogów i bogiń w Imperium, religia nie była czynnikiem dzielącym, ale jednoczącym, ponieważ istniała wiara w istnienie Najwyższego Bóstwa zwanego „Olodumare” lub „Olorun” (twórca i właściciel nieba ). The orishas byli postrzegani jako posłańcy i pośrednicy tego Najwyższego Bóstwa, a zatem każda religia była uznawana za formę wielbienia Olodumare. Nierzadko zdarzało się również, że wioska lub miasto miało wielu bogów i bogiń lub rodzina lub osoba uznawała ich różnorodność. orishas jako ich powiązania z Najwyższym Bóstwem. Podobnie Ekspertyza bractwo, które było najwyższą radą duchowną w Cesarstwie, a jednocześnie dzierżyło ogromną władzę polityczną, składało się z wybitnych ludzi należących do różnych grup religijnych. W ten sposób religia była więzią między jednostkami i grupami w Imperium.

Religii nigdy nie używano jako usprawiedliwienia dla ludobójstwa ani żadnej wojny na wyniszczenie, ponieważ Olodumare był postrzegany jako najpotężniejsza istota i że miał zdolność, zdolność i zdolność do karania swoich wrogów i nagradzania dobrych ludzi (Bewaji, 1998). Zatem toczenie bitwy lub prowadzenie wojny, aby pomóc Bogu „ukarać” Jego wrogów, oznacza, że ​​nie ma On możliwości karania ani nagradzania i że musi polegać na niedoskonałych i śmiertelnych ludziach, którzy będą dla niego walczyć. W tym kontekście Bogu brakuje suwerenności i jest słaby. Jednakże, Olodumare, w religiach Joruba, jest uważany za ostatecznego sędziego, który kontroluje i wykorzystuje przeznaczenie człowieka, aby go nagrodzić lub ukarać (Aborisade, 2013). Bóg może zaaranżować wydarzenia, aby nagrodzić człowieka. Może też błogosławić dzieła swoich rąk i swojej rodziny. Bóg karze także jednostki i grupy poprzez głód, suszę, nieszczęście, zarazę, bezpłodność lub śmierć. Idowu (1962) zwięźle oddaje istotę Joruba Olodumare odnosząc się do Niego „jako najpotężniejszej istoty, dla której nic nie jest za wielkie ani za małe. Może osiągnąć wszystko, czego zapragnie, jego wiedza jest niezrównana i nie ma sobie równych; jest dobrym i bezstronnym sędzią, jest święty i życzliwy i wymierza sprawiedliwość ze współczującą uczciwością”.

Argument Foxa (1999), że religia zapewnia system wierzeń obciążony wartościami, który z kolei dostarcza standardów i kryteriów zachowania, znajduje najprawdziwszy wyraz w starym Imperium Oyo. Miłość i strach przed Olodumare sprawiło, że obywatele Imperium przestrzegali prawa i mieli wysokie poczucie moralności. Erinosho (2007) utrzymywał, że Jorubowie byli bardzo cnotliwi, kochający i życzliwi, a wady społeczne, takie jak korupcja, kradzież, cudzołóstwo i tym podobne, były rzadkością w starym Imperium Oyo.

Wnioski

Niepewność i przemoc, które zwykle charakteryzują społeczeństwa wieloetniczne i religijne, przypisuje się zazwyczaj ich pluralistycznemu charakterowi oraz dążeniu różnych grup etnicznych i religijnych do „przykucia do rogu” zasobów społeczeństwa i kontrolowania przestrzeni politycznej ze szkodą dla innych . Walki te są często usprawiedliwiane względami religijnymi (walka o Boga) oraz wyższością etniczną lub rasową. Jednak stare doświadczenia Imperium Oyo wskazują na fakt, że perspektywy pokojowego współistnienia, a co za tym idzie, bezpieczeństwa w pluralistycznych społeczeństwach są obfite, jeśli budowanie narodu zostanie wzmocnione, a etniczność i religie będą odgrywać tylko nominalną rolę.

Na całym świecie przemoc i terroryzm zagrażają pokojowemu współistnieniu rasy ludzkiej, a jeśli nie zostanie zachowana ostrożność, może to doprowadzić do kolejnej wojny światowej o niespotykanej skali i wymiarze. W tym kontekście cały świat można postrzegać jako siedzący na beczce prochu strzelniczego, który, jeśli nie zostanie zachowana ostrożność i nie zostaną podjęte odpowiednie środki, może w każdej chwili eksplodować. Dlatego zdaniem autorów tego artykułu światowe organizacje, takie jak ONZ, Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego, Unia Afrykańska itp., muszą zjednoczyć się, aby zająć się kwestią przemocy na tle religijnym i etnicznym wyłącznie w celu znalezienia akceptowalne rozwiązania tych problemów. Jeśli unikają tej rzeczywistości, będą po prostu odkładać złe dni.

Zalecenia

Przywódców, zwłaszcza tych, którzy zajmują urzędy publiczne, należy zachęcać do uwzględniania przynależności religijnej i etnicznej innych narodów. W starym Imperium Oyo Alaafin był postrzegany jako ojciec wszystkich, niezależnie od grup etnicznych lub religijnych. Rządy powinny być sprawiedliwe wobec wszystkich grup w społeczeństwie i nie powinny być postrzegane jako stronnicze na korzyść lub przeciwko jakiejkolwiek grupie. Teoria konfliktu głosi, że grupy nieustannie dążą do zdominowania zasobów ekonomicznych i władzy politycznej w społeczeństwie, ale tam, gdzie rząd jest postrzegany jako sprawiedliwy i sprawiedliwy, walka o dominację zostanie drastycznie ograniczona.

Konsekwencją powyższego jest konieczność ciągłego uwrażliwiania przywódców etnicznych i religijnych na fakt, że Bóg jest miłością i nie toleruje ucisku, zwłaszcza wobec bliźnich. Ambony w kościołach, meczetach i innych zgromadzeniach religijnych powinny być wykorzystywane do głoszenia faktu, że suwerenny Bóg może toczyć własne bitwy bez angażowania słabych ludzi. Miłość, a nie źle ukierunkowany fanatyzm, powinna być centralnym tematem przesłań religijnych i etnicznych. Jednak to na grupach większościowych spoczywa ciężar dostosowania się do interesów grup mniejszościowych. Rządy powinny zachęcać przywódców różnych grup religijnych do nauczania i praktykowania zasad i/lub przykazań Boga zawartych w ich Świętych Księgach dotyczących miłości, przebaczenia, tolerancji, szacunku dla życia ludzkiego itp. Rządy mogłyby organizować seminaria i warsztaty na temat destabilizujących skutków religii i kryzys etniczny.

Rządy powinny zachęcać do budowania narodu. Jak widać w przypadku starego Imperium Oyo, gdzie różne działania, takie jak festiwale Bere, były przeprowadzane w celu wzmocnienia więzi jedności w Imperium, rządy powinny również tworzyć różne działania i instytucje, które będą przekraczać granice etniczne i religijne i które będą służą jako więzi między różnymi grupami w społeczeństwie.

Rządy powinny również powoływać rady złożone z wybitnych i szanowanych osobistości z różnych grup religijnych i etnicznych oraz powinny upoważniać te rady do zajmowania się sprawami religijnymi i etnicznymi w duchu ekumenizmu. Jak stwierdzono wcześniej, Ekspertyza bractwo było jedną z jednoczących instytucji w starym Imperium Oyo.

Powinien również istnieć zbiór przepisów ustawowych i wykonawczych określających jasne i surowe kary dla jednostek lub grup osób podżegających do kryzysu etnicznego i religijnego w społeczeństwie. Będzie to odstraszało złoczyńców, którzy czerpią korzyści gospodarcze i polityczne z takiego kryzysu.

W historii świata dialog przyniósł bardzo potrzebny pokój, tam gdzie wojny i przemoc sromotnie zawiodły. Dlatego należy zachęcać ludzi do stosowania dialogu, a nie przemocy i terroryzmu.

Referencje

ABORISADE, D. (2013). Joruba tradycyjny system uczciwości zarządzania. Referat wygłoszony na międzynarodowej interdyscyplinarnej konferencji poświęconej polityce, prawości, ubóstwu i modlitwie: duchowość afrykańska, transformacja ekonomiczna i społeczno-polityczna. Odbywa się na Uniwersytecie Ghany, Legon, Ghana. 21-24 października

ADEJUYIGBE, C. & OT ARIBA (2003). Wyposażenie nauczycieli religii do edukacji globalnej poprzez edukację charakterów. Referat wygłoszony na 5^th krajowa konferencja COEASU w MOCPED. 25-28 listopada.

ADENUGA, GA (2014). Nigeria w zglobalizowanym świecie przemocy i braku bezpieczeństwa: dobre rządy i zrównoważony rozwój jako antidotum. Referat wygłoszony na 10^th doroczna krajowa konferencja SASS odbywająca się w Federal College of Education (Special), Oyo, Oyo State. 10-14 marca.

APPLEBY, RS (2000) Ambiwalencja sacrum: religia, przemoc i pojednanie. Nowy Jork: Rawman i Littefield Publishers Inc.

BEWAJI, JA (1998) Olodumare: Bóg w przekonaniu Joruba i teistyczny problem zła. Kwartalnik studiów afrykańskich. 2 (1).

ERINOSHO, O. (2007). Wartości społeczne w reformującym się społeczeństwie. Przemówienie wygłoszone na konferencji nigeryjskiego stowarzyszenia antropologiczno-socjologicznego Uniwersytetu Ibadan. 26 i 27 września.

FASANYA, A. (2004). Pierwotna religia Yorubas. [Online]. Dostępne z: www.utexas.edu/conference/africa/2004/database/fasanya. [Oceniono: 24 lipca 2014 r.].

FOX, J. (1999). W kierunku dynamicznej teorii konfliktu etniczno-religijnego. ASEAN. 5(4). P. 431-463.

HOROWITZ, D. (1985) Grupy etniczne w konflikcie. Berkeley: University of California Press.

Idowu, EB (1962) Olodumare: Bóg w przekonaniu Joruba. Londyn: Longman Press.

IKIME, O. (red.). (1980) Podstawy historii Nigerii. Ibadan: Wydawcy Heinemann.

JOHNSON S. (1921) Historia Jorubów. Lagos: Księgarnia CSS.

MYRDAL, G. (1944) Dylemat amerykański: problem murzyński i współczesna demokracja. Nowy Jork: Harper & Bros.

Nwolise, OBC (1988). System obrony i bezpieczeństwa Nigerii dzisiaj . W Uleazu (red.). Nigeria: pierwsze 25 lat. Wydawcy Heinemann.

OSUNTOKUN, A. & A. OLUKOJO. (red.). (1997). Ludy i kultury Nigerii. Ibadan: Davidson.

LUDZIE, J. & G. BAILEY. (2010) Ludzkość: wprowadzenie do antropologii kulturowej . Wadsworth: Nauka centów.

RUMMEL, RJ (1975). Zrozumienie konfliktu i wojny: sprawiedliwy pokój . Kalifornia: Sage Publications.