I'uga o Feeseesea'iga e talafeagai ma Aganu'u
O le tulaga iloga o le Alternative Dispute Resolution (ADR) na afua mai i le US, ma faʻapipiʻi ai tulaga taua o le Euro-Amerika. Ae ui i lea, o feteʻenaʻiga i fafo atu o Amerika ma Europa e faia i vaega e eseese tu ma aganuu, faʻailoga, faʻalelotu, ma faʻalapotopotoga faʻapitoa. O le puluvaga na aʻoaʻoina i le (Global North) ADR o loʻo tauivi e faʻatusatusa le malosi i vaega i isi aganuu ma fetuutuunai i o latou tulaga taua. O se tasi o auala e manuia ai le soalaupulega o le faaaogaina lea o auala e faavae i tu ma aganuu a le atunuu. E mafai ona fa'aogaina ituaiga eseese o le ADR e fa'amalosia ai se pati e itiiti le malosi, ma ia maua ai le malamalama sili atu i le aganu'u iloga o fa'asalalauga/fa'aufautua. O auala fa'aleaganu'u e fa'aaloalo i faiga fa'alotoifale e mafai lava ona aofia ai fa'afeagai ma tulaga taua o le Global North mediators. O nei tulaga taua o le Global North, e pei o aia tatau a tagata ma le tetee atu i faiga piʻopiʻo, e le mafai ona tuʻuina atu ma e mafai ona iʻu ai i le faigata o le suʻesuʻeina o agaga e le Global North mediators e uiga i luʻitau iʻuga.
“O le lalolagi na e fanau mai ai ua na o se tasi o faataitaiga o mea moni. O isi aganu'u e le o ni taumafaiga le manuia e avea ma oe; o ni faaaliga tulaga ese ia o le agaga o le tagata.” – Wade Davis, tagata su'esu'e o tagata Amerika/Kanata
O le fa'amoemoe o lenei folasaga o le fa'atalanoaina lea pe fa'afefea ona fo'ia fete'ena'iga i faiga fa'amasinoga fa'ale-aganu'u ma fa'aleaganu'u ma sosaiete fa'alenu'u, ma faia ni fautuaga mo se faiga fou a le Global North practitioners of Alternative Dispute Resolution (ADR). O le toatele o outou ua i ai le poto masani i nei vaega, ma ou te faamoemoe o le a outou oso mai e faasoa mai o outou aafiaga.
E mafai ona lelei lesona i le va o faiga ma felafolafoa'iga pe afai e felagolagoma'i ma fa'aaloalo. E taua mo le ADR practitioner (ma le faalapotopotoga o loʻo faʻafaigaluegaina pe tuʻuina atu ia te ia) ia iloa le i ai ma le taua o isi, aemaise lava faʻalapotopotoga faʻaleaganuʻu ma tagatanuʻu.
E tele ituaiga eseese o isi fofo o feeseeseaiga. O fa'ata'ita'iga e aofia ai feutanaiga, fa'asalalauga, fa'amasinoga ma le fa'amasinoga. E fa'aaoga e tagata isi auala mo le fa'afoeina o fe'ese'esea'iga i le tulaga fa'alotoifale, e aofia ai fa'a'uaiga a tupulaga, faitatala, fa'ate'a'ese, sauā, fa'alumaluma fa'alaua'itele, fa'ataulaitu, fa'amalologa fa'aleagaga, ma le fevaevaea'i o aiga po'o vaega e nonofo ai. O le tulaga iloga o le fofo o feeseeseaiga /ADR na afua mai i le Iunaite Setete, ma e aofia ai tulaga taua a Europa-Amerika. Ou te taʻua le Global North ADR e faʻaeseese ai mai auala faʻaaogaina i le Global South. Global North ADR practitioners e mafai ona aofia ai manatu e uiga i le faatemokalasi. E tusa ai ma le tala a Ben Hoffman, o loʻo i ai se "liturgy" a le Global North style ADR, lea e fai ai faʻasalalauga:
- e le faaituau.
- e leai se pule e faia ai faaiuga.
- e le fa'atonuina.
- fa'afaigofie.
- e le tatau ona ofoina atu ni fofo i itu auai.
- ‘aua ne‘i feutaga‘i ma itu.
- e le fa'aituau e tusa ai ma le taunu'uga o soalaupulega.
- e leai se feteenaiga o aia.[1]
I lenei mea, ou te faʻaopopoina latou:
- galue e ala i tulafono fa'atatau.
- ua aoaoina ma faamaonia.
- tausia le le faalauaiteleina.
O nisi ADR o loʻo faʻataʻitaʻiina i le va o vaega e eseese aganuʻu, lanu, ma faʻalapotopotoga, lea e masani ona tauivi le lōia e faʻatumauina le laulau (taʻaloga taʻaloga) i le va o itu, aua e masani ona i ai le eseesega o malosiaga. O se tasi o auala mo le puluvaga e nofouta i manaoga o itu auai o le faʻaaogaina lea o auala ADR e faʻavae i luga o auala masani. O lenei faiga e iai itu lelei ma le leaga. E mafai ona fa'aoga e fa'amalosia ai se pati e masani ona itiiti le malosi ma fa'atupuina le malamalama atili i le vaega fa'aleaganu'u iloga (o i latou o lo'o i le fete'ena'iga po'o le faufautua). O nisi o nei faiga fa'aleaganu'u o lo'o iai ni fa'ai'uga anoa e fa'amalosia ma mata'itū, ma fa'aaloalo i talitonuga o tagata o lo'o a'afia ai.
E mana'omia e sosaiete uma pulega ma fofo o feeseeseaiga. O faiga fa'aleaganu'u e masani ona fa'asalalauina e pei o se ta'ita'i fa'aaloalogia po'o se toeaina e fa'afaigofieina, fa'atalanoa, fa'atalanoa, pe fo'ia se fe'ese'esea'iga e ala i le fautasi ma le fa'amoemoe o le "fa'asa'o a latou va'aiga" nai lo le "sa'ilia o le mea moni, po'o le fa'ai'uga tausalaina po'o noataga.”
O le auala o le toʻatele o tatou e faʻatino ai le ADR e luʻitauina e i latou o loʻo valaʻau mo le toe faʻafouina ma le toe faʻaleleia o feeseeseaiga e tusa ai ma aganuʻu ma aganuʻu a se pati poʻo se faʻalapotopotoga faʻapitonuʻu, lea e mafai ona sili atu le aoga.
O le fa'amasinoga o fe'ese'esea'iga pe a mae'a fa'a-kolonial ma fa'a-fa'aleaganu'u e mana'omia ai le malamalama i tua atu o le mea e mafai ona tu'uina atu e se tagata poto ADR e aunoa ma ni tomai fa'apitoa fa'alelotu po'o tu ma aga, e ui lava e foliga mai e mafai e nisi o tagata atamamai i le ADR ona faia mea uma, e aofia ai fe'ese'esea'iga a tagata lautele e tula'i mai aganu'u mai fafo i le Iunaite Setete ma Europa. .
Aemaise lava, o faʻamanuiaga o faiga faʻaleaganuʻu o le ADR (poʻo feteʻenaʻiga fofo) e mafai ona faʻamatalaina e pei o:
- masani masani.
- e leai ni faiga pi'opi'o. (E taua tele lenei mea, ona o le tele o atunuu, aemaise lava i Sasaʻe Tutotonu, e le o ausia tulaga maualuga o le Global North o le tulafono ma le tetee atu i faiga piʻopiʻo.)
O isi uiga masani o le ADR masani o le:
- vave ona ausia le iuga.
- taugofie
- avanoa fa'apitonu'u ma fa'asoa.
- fa'amalosia i totonu o nu'u malō.
- talitonuina.
- taula'i i le toe fa'afo'isia o le amiotonu nai lo le fa'asalaina-fa'asaoina o le nofo lelei i totonu o nu'u.
- fa'atautaia e ta'ita'i o nu'u e tautala i le gagana fa'alotoifale ma malamalama i fa'afitauli fa'alotoifale. O fa'ai'uga e ono talia e le atunu'u lautele.
Mo i latou o loʻo i totonu o le potu o loʻo galulue i faiga faʻaleaganuʻu poʻo le atunuʻu, pe talafeagai lenei lisi? E te fa'aopoopoina nisi uiga i ai, mai lou poto masani?
O auala fa'apitonu'u e mafai ona aofia ai:
- li'o faatupu filemu.
- li'o tautala.
- fonotaga a aiga po'o fa'alapotopotoga.
- faamalologa masani.
- tofia o se toeaina po o se tagata poto e faamasinoina se feeseeseaiga, se fono a le au toeaina, ma faamasinoga a le nuu.
O le le mafai ona fa'afetaui i lu'itau o le fa'alapotopotoga fa'apitonu'u ose mafua'aga masani o le fa'aletonu i le ADR pe a galulue ma tu ma aga i fafo atu o le Global North. O fa'atauaina a tagata fai fa'ai'uga, foma'i, ma fa'atonu o lo'o fa'atinoina se poloketi o le a a'afia ai manatu ma fa'ai'uga a i latou e a'afia i le fa'aiuga o feeseeseaiga. O fa'amasinoga e uiga i fefa'ataua'iga i le va o mana'oga 'ese'ese o vaega o le faitau aofa'i e feso'ota'i ma tau. E tatau i foma'i ona nofouta i nei fa'alavelave ma fa'ailoa atu, ia i latou lava, i la'asaga ta'itasi o le fa'agasologa. O nei feeseeseaiga e le mafai ona foia i taimi uma ae mafai ona faaitiitia e ala i le faailoaina o le matafaioi o tulaga faatauaina, ma galue mai le mataupu faavae o le saʻo i le tulaga ua tuuina atu. E ui lava e tele manatu ma auala i le saʻo, e masani lava ona aofia ai mea nei mea taua e fa:
- faʻaaloalo
- le faaituau (saoloto mai le faaituau ma le fiafia).
- Auai.
- fa'atuatuaina (e le fa'afeso'ota'i tele i le fa'amaoni po'o le agava'a ae o le manatu o le fa'aeteete fa'atatau).
O le auai e faasino i le manatu e tatau i tagata uma ona maua se avanoa talafeagai e ausia ai lona malosi atoatoa. Ae o le mea moni i le tele o sosaiete faaleaganuu, e le aofia ai tamaitai mai avanoa—e pei ona i ai i pepa faavae a le Iunaite Setete, lea na “faia tutusa uma ai alii” ae o le mea moni na faailoga tagata e ituaiga, ma ua matua le aofia ai tamaitai mai le atunuu. tele aia tatau ma faamanuiaga.
O le isi itu e ao ona manatunatu i ai o le gagana. O le galue i se gagana e ese mai i le gagana muamua a se tasi e mafai ona aafia ai fa'amasinoga fa'atatau. Mo se faʻataʻitaʻiga, na iloa e Albert Costa o le Universitat Pompeu Fabra i Sepania ma ana uo o le gagana o loʻo faʻaalia ai se faʻafitauli faʻapitoa e mafai ona suia le auala e tali atu ai tagata i le faʻafitauli. Na latou iloa o tali na tuʻuina atu e tagata e faʻamaonia lelei ma faʻaoga faʻavae i luga o le lelei sili mo le toʻatele o tagata. Na faia le mamao o le mafaufau ma lagona. E masani foi ona sili atu le lelei o tagata i suega o le mafaufau mama, gagana ese-ae maise lava i fesili o loo i ai se tali manino-ae-sese ma se tali sao e umi se taimi e galue ai.
E le gata i lea, e mafai e le aganuu ona fuafua tulafono o amioga, e pei o le tulaga o le Afganistan ma Pakistani Pashtunwali, lea o loʻo i ai se tulafono o amioga i totonu o le mafaufau faʻatasi o le ituaiga; e va'aia o se 'fa'avae' e le'i tusiaina o le ituaiga. Agava'a fa'ale-aganu'u, e sili atu ona lautele, o se seti o amio tutusa, uiga, ma faiga fa'avae e tu'u fa'atasi i se faiga, lala sooupu, po'o le va o tagata tomai faapitoa e mafai ai ona galue lelei i tulaga fa'aleaganu'u. E atagia ai le mafai ona maua ma faʻaaoga le malamalama o talitonuga, uiga, faʻatinoga ma fesoʻotaʻiga masani a tagata nofoia, tagata faʻatau ma o latou aiga e faʻaleleia ai auaunaga, faʻamalosia polokalame, faʻateleina le auai o tagata lautele, ma tapunia avanoa i le va o le faitau aofaʻi o tagata.
O gaoioiga a le ADR e tatau ona fa'avae fa'ale-aganu'u ma fa'aaafiaina, fa'atasi ai ma aga fa'atauaina, tu ma talitonuga e fuafua ai le malaga a le tagata ma le vaega ma le ala tulaga ese i le filemu ma fa'afitauli. O auaunaga e tatau ona fa'avae fa'aleaganu'u ma fa'apitoa. E tatau ona 'alofia le fa'aleaganu'u. Aganuu, faʻapea foʻi ma tala faʻasolopito, e tatau ona aofia i le ADR. O le manatu o mafutaga e tatau ona faʻalauteleina e aofia ai ituaiga ma aiga. A tu'u ese aganu'u ma tala fa'asolopito pe fa'afoeina ma le le talafeagai, o avanoa mo le ADR e mafai ona fa'alavelave ma fa'atupula'ia atili ai fa'afitauli.
O le matafaioi a le ADR practitioner atonu e sili atu o se faʻatautaia ma se malamalama toetoe lava vavalalata i fegalegaleaiga a se vaega, feeseeseaiga ma isi faʻamalosi, faʻapea foʻi ma le malosi ma le manaʻo e faʻalavelave. Ina ia fa'amalosia lenei matafaioi, e tatau ona i ai a'oa'oga ma polokalame e fo'ia ai fe'ese'esea'iga talafeagai fa'ale-aganu'u mo sui o le ADR, aia tatau a tagata, vaega o aia tatau a tagata ma fa'alapotopotoga a le malo e fa'afeso'ota'i ma/pe feutaga'i ma Tagata Muamua ma isi fa'alapotopotoga fa'ale-aganu'u, fa'aleaganu'u ma tagatanu'u. O lenei a'oa'oga e mafai ona fa'aaogaina e fai ma fa'avae e atia'e ai se polokalame e fo'ia ai fe'ese'esea'iga e talafeagai fa'ale-aganu'u i ona nu'u ta'itasi. Komisi o aia tatau a tagata a le Setete, malo feterale, militeri ma isi vaega o le malo, vaega o fesoasoaniga alofa, faalapotopotoga tumaoti, ma isi e mafai, pe a manuia le poloketi, e mafai ona fetuunai ia mataupu faavae ma auala mo le foiaina o faafitauli tau aia tatau a tagata. ma isi fa'afitauli ma isi fa'alapotopotoga fa'ale-aganu'u.
O metotia fa'ale-aganu'u o le ADR e le o taimi uma, po'o le lautele, lelei. E ono tula'i mai ai ni fa'afitauli tau amio-e a'afia ai le leai o se aia tatau mo tama'ita'i, fa'aleaga, fa'avae i luga o le va'aiga po'o le fa'ailoga tagata, ma a le o le ausiaina o tulaga fa'ava-o-malo o aia tatau a tagata. Atonu e sili atu ma le tasi faiga fa'aleaganu'u o lo'o fa'atinoina.
O le aoga o ia faiga i le mauaina o le avanoa i aia tatau e fuafua e le gata i mataupu na manumalo pe leiloa, ae faapea foi i le tulaga lelei o faaiuga na tuuina atu, o le faamalieina o nei mea e maua e le tagata talosaga, ma le toefuataiga o le nofo lelei.
Ma le mea mulimuli, atonu e le fiafia le fomaʻi ADR i le faʻaalia o le faaleagaga. I le Iunaite Setete, e masani ona aʻoaʻoina i tatou e taofia lotu mai i nofoaga faitele—aemaise lava “le faaituau”—lauga. Ae ui i lea, o loʻo i ai se faʻafitauli o le ADR e faʻailoaina e le faʻalelotu. O se faaaʻoaʻoga o John Lederach, o lē na faailoa mai e le Lotu Mennonite i Sasaʻe lana auala. O le itu faaleagaga o vaega e galue ai i nisi taimi e manaʻomia ona faʻamautinoa. E moni lenei mea mo Native American, First Peoples group and tribes, ma i Sasaʻe Tutotonu.
Na faaaoga soo e Zen Roshi Dae Soen Sa Nim lenei fasifuaitau:
“Ia lafo ese manatu uma, mea uma e fiafia i ai ma mea e le fiafia ai, ae na o le mafaufau e le iloa. E taua tele lenei mea.” (Seung Sahn: Le Iloa; Ox Herding; http://www.oxherding.com/my_weblog/2010/09/seung-sahn-only-dont-know.html)
Faafetai lava. O a ni au fa'amatalaga ma ni au fesili? O a nisi o faataitaiga o nei mea taua mai lou lava aafiaga?
O Marc Brenman o se sa avea muamua Faʻaaligautive Faʻatonuctor, Komisi o Aia Tatau a Tagata a le Setete o Uosigitone.
[1] Ben Hoffman, Canadian Institute of Applied Negotiation, Manumalo i lena Maliega: Ta'uta'u atu o se Puluvaga Moni a le Lalolagi; CIIAN News; Taumalulu 2009.
O lenei pepa na tuuina atu i le International Center for Ethno-Religious Mediation's 1st Annual International Conference on Ethnic and Religious Conflict Resolution and Peacebuilding na faia i Niu Ioka, ISA, ia Oketopa 1, 2014.
Igoa: “Suiga Fa'aleaganu'u Su'esu'ega Fa'afitauli”
Failautusi: Marc Brenman, sa avea muamua ma Faatonu Sili, Washington State Human Rights Commission.